به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، سکته مغزی یکی از مهم‌ترین علل مرگ‌ومیر و ناتوانی در سراسر جهان است. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز قطع یا کاهش می‌یابد و باعث مرگ سلول‌های مغزی می‌شود. با وجود پیشرفت‌های پزشکی، درمان‌های کنونی برای سکته مغزی، مانند داروهای لخته‌شکن یا روش‌های جراحی، محدودیت‌های زیادی دارند و برای همه بیماران مناسب نیستند. در سال‌های اخیر، درمان با سلول‌های بنیادی به‌عنوان یک روش نویدبخش برای بهبود بیماران مبتلا به سکته مغزی مورد توجه قرار گرفته است.

سکته مغزی چیست و چرا اهمیت دارد؟

سکته مغزی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: سکته ایسکمیک (ناشی از انسداد رگ‌های خونی مغز) و سکته هموراژیک (ناشی از خونریزی در مغز). حدود ۸۵ درصد موارد سکته مغزی از نوع ایسکمیک هستند. این بیماری می‌تواند باعث ناتوانی‌های جسمی، مانند فلج یا ضعف در اندام‌ها، مشکلات گفتاری، اختلالات شناختی و حتی مرگ شود. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، سالانه حدود ۱۵ میلیون نفر در جهان دچار سکته مغزی می‌شوند که از این تعداد، ۵ میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند و ۵ میلیون نفر دیگر با ناتوانی دائمی مواجه می‌شوند.

درمان‌های کنونی، مانند استفاده از داروهای ترومبولیتیک (لخته‌شکن) یا روش‌های مداخله‌ای مانند ترومبکتومی، تنها در بازه زمانی محدودی پس از وقوع سکته (معمولاً ۴ تا ۶ ساعت) مؤثر هستند. این محدودیت زمانی باعث شده که بسیاری از بیماران از این درمان‌ها بهره‌مند نشوند. ازاین‌رو، نیاز به روش‌های درمانی جدید که بتوانند آسیب‌های مغزی را ترمیم کنند و عملکرد ازدست‌رفته را بازگردانند، بیش از پیش احساس می‌شود.

سلول‌های بنیادی: امیدی تازه در درمان

سلول‌های بنیادی به دلیل توانایی منحصربه‌فردشان در تبدیل شدن به انواع مختلف سلول‌های بدن و همچنین قابلیت خودنوزایی، به‌عنوان یک ابزار قدرتمند در پزشکی بازساختی شناخته می‌شوند. در درمان سکته مغزی، این سلول‌ها می‌توانند با جایگزینی سلول‌های آسیب‌دیده مغز، ترشح فاکتورهای رشد، و بهبود محیط بافتی مغز به بهبودی بیماران کمک کنند.

انواع سلول‌های بنیادی در درمان سکته مغزی

بر اساس پژوهش‌های اخیر، انواع مختلفی از سلول‌های بنیادی در درمان سکته مغزی مورد بررسی قرار گرفته‌اند:

1. سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSCs):
   این سلول‌ها که از مغز استخوان، بافت چربی یا بند ناف استخراج می‌شوند، به دلیل خواص ضدالتهابی و تنظیم‌کننده سیستم ایمنی بسیار مورد توجه هستند. طبق مقاله‌ای از Cells ، سلول‌های بنیادی مزانشیمی می‌توانند با ترشح فاکتورهای رشد مانند VEGF (فاکتور رشد اندوتلیال عروقی) به بازسازی عروق خونی و کاهش التهاب در مغز کمک کنند.
2. سلول‌های بنیادی عصبی (NSCs):
   این سلول‌ها که قادر به تبدیل شدن به نورون‌ها و سلول‌های گلیال (سلول‌های پشتیبان مغز) هستند، می‌توانند مستقیماً جایگزین سلول‌های ازدست‌رفته شوند. پژوهش منتشرشده در Regenerative Medicine Reports، نشان می‌دهد که سلول‌های بنیادی عصبی می‌توانند به بازسازی شبکه‌های عصبی در مناطق آسیب‌دیده مغز کمک کنند.
3. اگزوزوم‌های مشتق از سلول‌های بنیادی:
   اگزوزوم‌ها، وزیکول‌های کوچکی که توسط سلول‌های بنیادی ترشح می‌شوند، حاوی پروتئین‌ها، RNAها و فاکتورهای رشد هستند. طبق مقاله‌ای در Cell Communication and Signaling ، اگزوزوم‌های مشتق از سلول‌های بنیادی مزانشیمی می‌توانند با انتقال سیگنال‌های زیستی به سلول‌های مغزی، التهاب را کاهش داده و بازسازی بافت را تسریع کنند.

مکانیسم‌های عملکرد سلول‌های بنیادی

سلول‌های بنیادی از طریق چندین مکانیسم به درمان سکته مغزی کمک می‌کنند:

• جایگزینی سلول‌های ازدست‌رفته: سلول‌های بنیادی می‌توانند به نورون‌ها یا سلول‌های گلیال تمایز یابند و جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده شوند.
• ترشح فاکتورهای محافظتی: این سلول‌ها موادی مانند فاکتورهای رشد و سیتوکین‌ها ترشح می‌کنند که از مرگ سلول‌های مغزی جلوگیری کرده و بازسازی را تقویت می‌کنند.
• کاهش التهاب: التهاب پس از سکته مغزی می‌تواند آسیب‌های ثانویه به مغز وارد کند. سلول‌های بنیادی، به‌ویژه سلول‌های بنیادی مزانشیمی ، با تنظیم پاسخ ایمنی، التهاب را کاهش می‌دهند.
• تحریک آنژیوژنز (رگ‌زایی): سلول‌های بنیادی می‌توانند به تشکیل عروق خونی جدید کمک کنند، که جریان خون را به مناطق آسیب‌دیده مغز بازمی‌گرداند.
• تقویت پلاستیسیته عصبی: این سلول‌ها با تحریک ارتباطات جدید بین نورون‌ها، به بهبود عملکردهای مغزی مانند حرکت و حافظه کمک می‌کنند.

پیشرفت‌های اخیر در درمان با سلول‌های بنیادی

۱. اگزوزوم‌ها: رویکردی نوین

پژوهش Song و همکاران بر استفاده از اگزوزوم‌های مشتق از سلول‌های بنیادی تمرکز دارد. اگزوزوم‌ها نسبت به خود سلول‌های بنیادی مزایای متعددی دارند، از جمله:

• ایمنی بالاتر: اگزوزوم‌ها خطر تشکیل تومور یا واکنش‌های ایمنی ناخواسته را کاهش می‌دهند.
• انتقال آسان‌تر: این وزیکول‌ها می‌توانند از سد خونی-مغزی عبور کنند و به مناطق آسیب‌دیده مغز برسند.
• اثربخشی در کاهش التهاب: اگزوزوم‌ها با انتقال microRNAها و پروتئین‌های ضدالتهابی، محیط مغزی را برای بازسازی آماده می‌کنند.

این پژوهش نشان داد که تزریق اگزوزوم‌های سلول‌های بنیادی مزانشیمی در مدل‌های حیوانی سکته مغزی باعث بهبود عملکرد حرکتی و کاهش حجم ناحیه آسیب‌دیده مغز شد.

۲. نقش سلول‌های بنیادی در بازسازی عصبی

Ya و همکاران  در مقاله خود در Cells به بررسی نقش سلول‌های بنیادی مزانشیمی و سلول‌های بنیادی عصبی در درمان سکته ایسکمیک پرداختند. آن‌ها دریافتند که سلول‌های بنیادی مزانشیمی با ترشح فاکتورهای نوروتروفیک (مانند BDNF) به بازسازی ارتباطات عصبی کمک می‌کنند. همچنین، سلول‌های بنیادی عصبی با تمایز به نورون‌های عملکردی، شبکه‌های عصبی آسیب‌دیده را بازسازی می‌کنند. این پژوهش نشان داد که ترکیب سلول‌های بنیادی مزانشیمی و NSCs می‌تواند اثرات هم‌افزایی داشته باشد و نتایج بهتری نسبت به استفاده جداگانه از هر کدام ارائه دهد.

۳. چالش‌ها و جهت‌گیری‌های آینده

شیخ و همکاران  در Regenerative Medicine Reports به چالش‌های موجود در درمان با سلول‌های بنیادی اشاره کرده‌اند. برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از:

• ایمنی و اثربخشی بلندمدت: هنوز اطلاعات کافی درباره اثرات طولانی‌مدت تزریق سلول‌های بنیادی وجود ندارد. خطر تشکیل تومور یا واکنش‌های ایمنی همچنان مورد نگرانی است.
• روش‌های تحویل: نحوه انتقال سلول‌های بنیادی به مغز (مانند تزریق وریدی یا مستقیم به مغز) بر اثربخشی درمان تأثیر می‌گذارد.
• استانداردسازی: تفاوت در منابع سلول‌های بنیادی و روش‌های تولید آن‌ها باعث شده که نتایج آزمایش‌های بالینی متناقض باشد.
• هزینه و دسترسی: تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی هزینه‌بر است و ممکن است برای همه بیماران قابل‌دسترس نباشد.

این پژوهش پیشنهاد می‌کند که برای غلبه بر این چالش‌ها، باید بر توسعه روش‌های استاندارد تولید سلول‌های بنیادی، بهبود تکنیک‌های تحویل، و انجام آزمایش‌های بالینی گسترده‌تر تمرکز کرد.

جهت‌گیری‌های آینده

آینده درمان با سلول‌های بنیادی برای سکته مغزی بسیار امیدوارکننده است. برخی از جهت‌گیری‌های کلیدی عبارت‌اند از:

• مهندسی زیستی: استفاده از فناوری‌هایی مانند چاپ زیستی سه‌بعدی برای ایجاد ساختارهای مغزی که بتوانند سلول‌های بنیادی را به‌صورت دقیق در مناطق آسیب‌دیده قرار دهند.
• ترکیب با فناوری‌های دیگر: ترکیب سلول‌های بنیادی با روش‌های تحریک مغزی (مانند تحریک مغناطیسی مغز) می‌تواند اثربخشی درمان را افزایش دهد.
• شخصی‌سازی درمان: استفاده از سلول‌های بنیادی خود بیمار (مانند سلول‌های iPSCs) می‌تواند خطر رد پیوند را کاهش دهد.
• توسعه اگزوزوم‌های مصنوعی: اگزوزوم‌های مهندسی‌شده که حاوی مولکول‌های خاصی هستند، می‌توانند اثربخشی درمان را بهبود بخشند.

نتیجه‌گیری

درمان با سلول‌های بنیادی، به‌ویژه استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی ، سلول‌های بنیادی عصبی و اگزوزوم‌های مشتق از آن‌ها، امیدی تازه برای بیماران مبتلا به سکته مغزی ایجاد کرده است. این روش‌ها با مکانیسم‌های متعدد، از جمله کاهش التهاب، بازسازی عروق خونی و جایگزینی سلول‌های ازدست‌رفته، می‌توانند به بهبود عملکرد مغزی و کاهش ناتوانی کمک کنند. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند ایمنی، استانداردسازی و هزینه همچنان مانع از کاربرد گسترده این روش‌ها هستند. با ادامه تحقیقات و رفع چالش‌های موجود، می‌توان انتظار داشت که درمان با سلول‌های بنیادی در آینده‌ای نزدیک به بخشی جدایی‌ناپذیر از مدیریت سکته مغزی تبدیل شود.

پایان مطلب./