به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، دژنراسیون ماکولا یا تخریب ماکولا یکی از بیماری‌های شایع چشمی است که به‌ویژه افراد مسن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند به کاهش شدید بینایی یا حتی نابینایی منجر شود. این بیماری به بخش مرکزی شبکیه چشم، یعنی ماکولا، آسیب می‌رساند که مسئول دید دقیق و مرکزی است. با پیشرفت علم پزشکی، درمان‌های نوینی مانند استفاده از سلول‌های بنیادی در حال ظهور هستند که امیدهای تازه‌ای برای بیماران مبتلا به دژنراسیون ماکولا ایجاد کرده‌اند.

دژنراسیون ماکولا چیست؟

دژنراسیون ماکولا (AMD) بیماری‌ای است که عمدتاً افراد بالای 50 سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یکی از علل اصلی کاهش بینایی در جهان است. ماکولا، بخشی کوچک اما حیاتی از شبکیه، مسئول دید مرکزی و توانایی تشخیص جزئیات ریز مانند خواندن، رانندگی، یا شناسایی چهره‌هاست. وقتی ماکولا آسیب می‌بیند، این توانایی‌ها به شدت مختل می‌شوند.

این بیماری به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: خشک (غیرترشحی) و تر (ترشحی). نوع خشک که حدود 85 تا 90 درصد موارد را شامل می‌شود، با تجمع مواد زائد (دروزن) در شبکیه و تخریب تدریجی سلول‌های ماکولا همراه است. نوع تر، که شدیدتر اما کمتر شایع است، به دلیل رشد غیرطبیعی رگ‌های خونی زیر شبکیه ایجاد می‌شود که می‌توانند نشت کرده و به بافت‌های اطراف آسیب برسانند. هر دو نوع می‌توانند به کاهش بینایی مرکزی منجر شوند، اما نوع تر معمولاً پیشرفت سریع‌تری دارد.

علائم دژنراسیون ماکولا شامل تاری دید، مشکل در خواندن یا دیدن جزئیات، اعوجاج خطوط مستقیم (مانند موج‌دار به نظر آمدن خطوط)، و ایجاد لکه‌های تیره در مرکز میدان دید است. این علائم معمولاً به‌تدریج ظاهر می‌شوند، اما در نوع تر ممکن است به‌سرعت تشدید شوند. اگرچه این بیماری درمان قطعی ندارد، پیشرفت‌های اخیر در درمان‌های نوین، به‌ویژه استفاده از سلول‌های بنیادی، امیدهای جدیدی برای بیماران ایجاد کرده است.

علل و عوامل خطر

عوامل متعددی در بروز دژنراسیون ماکولا نقش دارند. سن مهم‌ترین عامل خطر است، به‌طوری‌که احتمال ابتلا پس از 60 سالگی به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. ژنتیک نیز نقش مهمی دارد؛ افرادی که سابقه خانوادگی AMD دارند، در معرض خطر بیشتری هستند. عوامل محیطی مانند سیگار کشیدن، رژیم غذایی نامناسب (کمبود آنتی‌اکسیدان‌ها و امگا-3)، و قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور خورشید نیز می‌توانند خطر ابتلا را افزایش دهند. بیماری‌های همراه مانند فشار خون بالا و کلسترول بالا نیز با AMD مرتبط هستند.

تشخیص زودهنگام این بیماری از طریق معاینات منظم چشم، به‌ویژه با استفاده از تست‌هایی مانند شبکه آمسلر (برای تشخیص اعوجاج خطوط) و تصویربرداری شبکیه، می‌تواند به مدیریت بهتر بیماری کمک کند. در حال حاضر، درمان‌های موجود برای نوع خشک محدود به مکمل‌های غذایی (مانند ویتامین‌های AREDS) و تغییر سبک زندگی هستند، در حالی که نوع تر با تزریق داروهای ضد VEGF (مانند رانيبيزوماب) مدیریت می‌شود. با این حال، این روش‌ها تنها پیشرفت بیماری را کند می‌کنند و نمی‌توانند بافت‌های آسیب‌دیده را ترمیم کنند. اینجاست که سلول‌های بنیادی وارد میدان می‌شوند.

نقش سلول‌های بنیادی در درمان دژنراسیون ماکولا

سلول‌های بنیادی به دلیل توانایی منحصربه‌فردشان در تبدیل شدن به انواع مختلف سلول‌های بدن، از جمله سلول‌های شبکیه، به یکی از امیدوارکننده‌ترین ابزارها در پزشکی بازساختی تبدیل شده‌اند. این سلول‌ها می‌توانند جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده شوند، بافت‌های تخریب‌شده را بازسازی کنند، و عملکرد شبکیه را بهبود بخشند. سه مطالعه اخیر که در این زمینه بررسی شده‌اند، دیدگاه‌های ارزشمندی در مورد پتانسیل این درمان‌ها ارائه می‌دهند.

۱. بهبود بینایی با پیوند سلول‌های بنیادی در دژنراسیون ماکولای خشک

مطالعه‌ای در مجله Stem Cell Research & Therapy منتشر شد، توسط لیچنگ لی و همکاران، به بررسی تأثیر پیوند سلول‌های بنیادی بر بیماران مبتلا به دژنراسیون ماکولای خشک پرداخت. این مطالعه یک مرور سیستماتیک و متاآنالیز بود که داده‌های چندین کارآزمایی بالینی را تحلیل کرد. نتایج نشان داد که پیوند سلول‌های بنیادی، به‌ویژه سلول‌های بنیادی جنینی (hESCs) و سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPSCs)، می‌تواند به بهبود قابل‌توجهی در حدت بینایی اصلاح‌شده (BCVA) منجر شود. این معیار نشان‌دهنده توانایی بیمار در دیدن جزئیات با استفاده از عینک یا لنز است.

این مطالعه نشان داد که سلول‌های بنیادی می‌توانند جایگزین سلول‌های اپی‌تلیال رنگدانه‌دار شبکیه (RPE) شوند که نقش حیاتی در حمایت از سلول‌های گیرنده نوری دارند. با پیوند این سلول‌ها، عملکرد ماکولا بهبود می‌یابد و پیشرفت بیماری کند می‌شود. با این حال، محققان به چالش‌هایی مانند بهینه‌سازی روش‌های پیوند، کاهش خطر رد پیوند، و استانداردسازی پروتکل‌های درمانی اشاره کردند. این مطالعه تأکید کرد که برای دستیابی به نتایج پایدار، نیاز به کارآزمایی‌های بالینی بزرگ‌تر و طولانی‌مدت‌تر وجود دارد.

۲. روندهای درمانی با سلول‌های بنیادی در دژنراسیون ماکولا

مطالعه دیگری که در Journal of Clinical Medicine منتشر شد، توسط تادائو مائدا و همکاران، به بررسی روندهای کلی درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی برای دژنراسیون ماکولا پرداخت. این مقاله نشان داد که استفاده از سلول‌های بنیادی در حال تبدیل شدن به یک حوزه کلیدی در درمان AMD است. محققان به پیشرفت‌هایی در استفاده از سلول‌های RPE تمایزیافته از سلول‌های بنیادی جنینی و سلول‌های بنیادی پرتوان القایی اشاره کردند. این سلول‌ها در کارآزمایی‌های بالینی برای جایگزینی سلول‌های آسیب‌دیده RPE استفاده شده‌اند و نتایج اولیه نشان‌دهنده بهبود ساختار و عملکرد شبکیه بوده است.

این مطالعه همچنین به روش‌های نوین تولید سلول‌های RPE پرداخت، از جمله استفاده از بیورآکتورها برای کشت انبوه سلول‌ها. این روش‌ها می‌توانند هزینه‌های تولید را کاهش دهند و دسترسی به درمان را افزایش دهند. با این حال، چالش‌هایی مانند ایمنی طولانی‌مدت، خطر تشکیل تومور (به‌ویژه در سلول‌های جنینی)، و پیچیدگی‌های تولید انبوه همچنان باقی هستند. محققان پیشنهاد کردند که ترکیب سلول‌های بنیادی با فناوری‌های ویرایش ژن مانند CRISPR می‌تواند به بهبود دقت و اثربخشی درمان‌ها کمک کند.

۳. تحلیل روندهای تحقیقاتی در دژنراسیون ماکولا و سلول‌های بنیادی

مطالعه سومی که در مجله Cytotherapy منتشر شد، توسط W. Dai و همکاران، به تحلیل روندهای تحقیقاتی در زمینه دژنراسیون ماکولا و سلول‌های بنیادی از سال 2000 تا 2022 پرداخت. این مطالعه از ابزارهای کتاب‌سنجی مانند VOSviewer و R برای بررسی الگوهای انتشار، همکاری‌های بین‌المللی، و مقالات پرارجاع استفاده کرد. نتایج نشان داد که تحقیقات در این زمینه در دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است، به‌ویژه در کشورهایی مانند ایالات متحده، ژاپن، و چین.

این مطالعه مقالاتی را که بین سال‌های 2000 تا 2002 منتشر شدند، به‌عنوان پایه‌های اولیه تحقیقات سلول‌های بنیادی در AMD شناسایی کرد. این مقالات مفاهیم اولیه استفاده از سلول‌های بنیادی برای بازسازی شبکیه را معرفی کردند و تأثیر زیادی بر تحقیقات بعدی داشتند. همچنین، مطالعه نشان داد که همکاری‌های بین‌المللی و ادغام فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی و ویرایش ژن، به تسریع پیشرفت‌ها در این زمینه کمک کرده است. برای مثال، استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های کارآزمایی‌های بالینی می‌تواند به شناسایی الگوهای موفقیت و شکست درمان‌ها کمک کند.

چالش‌ها و موانع پیش رو

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی هنوز با چالش‌های متعددی مواجه هستند. ایمنی یکی از مهم‌ترین نگرانی‌هاست. پیوند سلول‌های بنیادی ممکن است خطراتی مانند تشکیل تومور (به‌ویژه در سلول‌های جنینی)، التهاب، یا رد پیوند توسط سیستم ایمنی بدن را به همراه داشته باشد. برای کاهش این خطرات، محققان در حال توسعه روش‌هایی مانند استفاده از سلول‌های سلول‌های بنیادی پرتوان القایی مشتق‌شده از خود بیمار هستند که خطر رد پیوند را کاهش می‌دهند.

هزینه‌های بالا یکی دیگر از موانع اصلی است. تولید سلول‌های بنیادی با کیفیت بالا برای استفاده بالینی نیازمند فناوری‌های پیشرفته و فرآیندهای پیچیده است که هزینه‌بر هستند. این موضوع دسترسی به درمان را به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه محدود می‌کند. علاوه بر این، استانداردسازی پروتکل‌های درمانی همچنان یک چالش است، زیرا نتایج درمان در بیماران مختلف می‌تواند متفاوت باشد.

کارآزمایی‌های بالینی نیز نیاز به گسترش دارند. بسیاری از مطالعات موجود در مراحل اولیه (فاز 1 یا 2) هستند و داده‌های محدودی در مورد اثربخشی و ایمنی طولانی‌مدت ارائه می‌دهند. برای تأیید این درمان‌ها به‌عنوان گزینه‌های استاندارد، نیاز به کارآزمایی‌های فاز 3 با تعداد بیشتری از بیماران و دوره‌های پیگیری طولانی‌تر وجود دارد.

آینده درمان‌های سلول‌های بنیادی

آینده درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی برای دژنراسیون ماکولا بسیار امیدوارکننده است. پیشرفت در فناوری‌هایی مانند ویرایش ژن (مانند CRISPR) می‌تواند به اصلاح نقایص ژنتیکی مرتبط با AMD کمک کند. همچنین، توسعه مهندسی بافت امکان ایجاد ساختارهای سه‌بعدی شبکیه را فراهم کرده است که می‌توانند به‌طور مؤثرتری جایگزین بافت‌های آسیب‌دیده شوند.

علاوه بر این، استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در تحلیل داده‌های بالینی می‌تواند به شناسایی بهترین کاندیداها برای درمان و پیش‌بینی نتایج کمک کند. برای مثال، الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند تصاویر شبکیه را تحلیل کرده و مراحل اولیه بیماری را با دقت بیشتری تشخیص دهند.

یکی دیگر از پیشرفت‌های امیدوارکننده، توسعه بیومواد برای تحویل سلول‌های بنیادی به شبکیه است. این بیومواد می‌توانند به‌عنوان داربست عمل کنند و به سلول‌ها کمک کنند تا به‌طور مؤثرتری در محل موردنظر قرار گیرند و عملکرد بهتری داشته باشند.

توصیه‌هایی برای بیماران

برای بیماران مبتلا به دژنراسیون ماکولا، آگاهی از گزینه‌های درمانی و اقدامات پیشگیرانه اهمیت زیادی دارد. معاینات منظم چشم، به‌ویژه برای افراد بالای 50 سال، می‌تواند به تشخیص زودهنگام بیماری کمک کند. تغییر سبک زندگی نیز نقش مهمی دارد. رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها (مانند اسفناج، کلم‌پیچ، و ماهی‌های چرب)، ترک سیگار، و استفاده از عینک آفتابی برای محافظت از چشم‌ها در برابر اشعه UV می‌توانند به کاهش خطر پیشرفت بیماری کمک کنند.

بیماران باید با چشم‌پزشکان خود مشورت کنند تا از مناسب بودن درمان‌های نوین مانند سلول‌های بنیادی برای شرایط خاص خود اطمینان حاصل کنند. در حال حاضر، بسیاری از این درمان‌ها در مرحله تحقیقاتی هستند و ممکن است فقط در کارآزمایی‌های بالینی در دسترس باشند.

نتیجه‌گیری

دژنراسیون ماکولا یک بیماری پیچیده و چالش‌برانگیز است که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است. با این حال، پیشرفت‌های اخیر در درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی، افق‌های جدیدی برای مدیریت این بیماری گشوده‌اند. مطالعات نشان داده‌اند که این درمان‌ها می‌توانند بینایی را بهبود بخشیده و از پیشرفت بیماری جلوگیری کنند، اما چالش‌هایی مانند ایمنی، هزینه، و نیاز به تحقیقات بیشتر همچنان باقی است. با ادامه پیشرفت‌های علمی، می‌توان انتظار داشت که در آینده‌ای نزدیک، درمان‌های مؤثرتر و در دسترس‌تری برای دژنراسیون ماکولا در اختیار بیماران قرار گیرد، و این بیماری دیگر به‌عنوان یک تهدید غیرقابل‌اجتناب برای بینایی در نظر گرفته نشود.

پایان مطلب./