در یک دستاورد نوین پژوهشی، محققان ایرانی موفق به تولید پانسمانهای زیستی بر پایه آلژینات سولفات شدند که میتواند فرآیند ترمیم زخمهای عمیق را تا ۴۰ درصد تسریع کند. این فناوری بومی گامی مؤثر در جهت کاهش وابستگی به محصولات خارجی است.
دکتر حامد دائمی، عضو هیئت علمی گروه مهندسی بافت پژوهشگاه رویان در گفتگو با خبرنگار سایت بنیان ابتدا به معرفی رشته مهندسی بافت پرداختند و گفتند که مهندسی بافت یکی از شاخههای پیشرو در علوم زیستی است که با هدف بازسازی، ترمیم یا جایگزینی بافتهای آسیبدیده بدن با استفاده از سلولها، مواد زیستی و فاکتورهای رشد توسعه یافته است. در این میان، داربستهای زیستی نقشی کلیدی دارند، زیرا محیطی سهبعدی را برای رشد و تکثیر سلولها فراهم میکنند. یکی از مهمترین مواد مورد استفاده در این حوزه، ترکیبات استخراجشده از منابع طبیعی مانند جلبکها است. این ترکیبات علاوه بر زیستسازگاری بالا، بهصورت طبیعی قابل تجزیه بوده و میتوانند به شکل ژل یا فیلم برای ترمیم بافتهای مختلف استفاده شوند. در جشنواره اخیر طرحهای پژوهشی کشور، یکی از پروژههایی که نظر داوران را به خود جلب کرد، مربوط به تولید موادی زیستی بر پایه آلژینات سولفات بود؛ ترکیبی که میتواند در ترمیم بافتهای نرم بهویژه غضروف، پوست و حتی بافتهای حساس مانند چشم مورد استفاده قرار گیرد. دائمی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه رویان و مدیرعامل یکی از شرکتهای پیشرو در حوزه مهندسی بافت، در گفتوگویی به تشریح دستاوردها و مسیر این پژوهش پرداخت.
این طرح پژوهشی بر چه موادی مبتنی است؟
به گفته دائمی، پایه اصلی این تحقیق، آلژینات سولفات است که از جلبکهای قهوهای استخراج میشود. او میگوید این ماده پس از فرآیند سولفاتهکردن، خواص زیستی منحصربهفردی پیدا میکند و میتواند به عنوان بستری برای رشد سلولها و ترمیم سریعتر بافتها عمل کند. وی افزود: «آلژینات سولفات بهدلیل ساختار شیمیایی خاص خود، با محیط بدن سازگار است و میتواند در تعامل با سلولها، بازسازی بافت را تسریع کند. این ماده نهتنها در ترمیم پوست و غضروف، بلکه در بخشهایی مانند قرنیه یا بافتهای نرم اطراف مفاصل نیز کاربرد بالقوه دارد.» این پروژه از سال ۱۳۹۲ آغاز شده و از آن زمان تا کنون بیش از یک دهه بهصورت مستمر ادامه یافته است. حاصل این فعالیت پژوهشی، انتشار بیش از سی مقاله علمی و توسعه چند نمونه آزمایشگاهی از پانسمانها و داربستهای زیستی بوده است.
مسیر توسعه علمی این طرح چگونه طی شده است؟
دائمی توضیح میدهد که مسیر پژوهشی این طرح شامل چند مرحله بوده است؛ از طراحی و سنتز مواد اولیه گرفته تا آزمونهای زیستسازگاری و بررسی کارایی در مدلهای حیوانی. وی میافزاید: «در فازهای نخست، ساختار ژلی ماده طراحی و ویژگیهای مکانیکی آن بررسی شد. سپس در آزمایشهای حیوانی، توانایی این ماده در بهبود زخم و ترمیم بافت آسیبدیده مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که استفاده از آلژینات سولفات باعث تسریع روند ترمیم و کاهش التهاب در محل زخم میشود.» او ادامه میدهد که آزمایشهای انجامشده نشان دادهاند این ماده میتواند تا ۴۰ درصد زمان بهبود را کاهش دهد. این یافتهها سبب شد مسیر توسعه محصول و تجاریسازی آن با جدیت بیشتری دنبال شود.
کاربردهای بالینی و محصولات نهایی چیست؟
محصولات حاصل از این پژوهش بهصورت هیدروژل، نانوالیاف و فیلمهای زیستی تولید شدهاند که هر کدام برای کاربرد خاصی طراحی شدهاند. به گفته دائمی، «در حال حاضر یکی از مهمترین خروجیهای طرح، پانسمانی است که برای زخمهای عمیق، زخم بستر و زخمهای حفرهای بهکار میرود. این پانسمانها محیطی مرطوب و محافظ فراهم میکنند و بهطور طبیعی فرآیند ترمیم را سرعت میبخشند. برخی از نمونهها موفق به دریافت مجوز استفاده بالینی شدهاند و در چند مرکز درمانی کشور مورد آزمایش قرار گرفتهاند.»
دائمی با اشاره به نتایج بهدستآمده گفت: «بیمارانی که از این پانسمان استفاده کردهاند، بهبود سریعتر و کاهش التهاب را تجربه کردهاند. در آینده نزدیک قصد داریم این محصولات را در زخمهای دیابتی و سوختگیهای مزمن نیز مورد استفاده قرار دهیم.»
وضعیت تاییدیهها و آینده پژوهش چگونه است؟
وی توضیح میدهد: «اگرچه این ماده هنوز از هیچ کشور خارجی تاییدیه رسمی دریافت نکرده است، اما نتایج تحقیقات اخیر نشان میدهد که پتانسیل بالایی برای جایگزینی با مواد مشابه مانند هپارین و درماتان سولفات دارد. از آنجا که این ترکیب از خانواده همان مواد است، میتواند در درمانهای ضدانعقادی یا ترمیمی مورد توجه قرار گیرد.»
او تاکید کرد که آینده این پژوهش روشن است، زیرا هماکنون گروههای متعددی در جهان روی مشتقات آلجینات کار میکنند و رقابت علمی در این زمینه در حال افزایش است.
آیا فرآوردهها با سلول ترکیب میشوند یا بدون سلول هستند؟
دائمی در پاسخ به این پرسش گفت: «ما در حال حاضر روی فرآوردههای بدون سلول تمرکز داریم، چون از نظر قیمت، شرایط انبارداری و نگهداری، این نوع محصولات مقرونبهصرفهترند. البته آزمایشهایی برای ترکیب سلولهای انسانی با هیدروژلها نیز در دست اجراست، اما هدف فعلی ما توسعه محصولاتی است که بدون نیاز به سلول بتوانند در درمان زخم مؤثر باشند.» او افزود که یکی از چالشهای اصلی در محصولات سلولی، حفظ زندهمانی سلولها در طول حمل و نگهداری است و همین امر سبب میشود تولید انبوه آنها دشوارتر باشد.
پیشینه علمی و مسیر فعالیت شما چگونه بوده است؟
دائمی درباره سابقه همکاری خود با پژوهشگاه رویان گفت: «فعالیت من در حوزه پانسمان و مهندسی بافت پوست از سال ۱۳۸۹ آغاز شد. در سال ۱۳۹۲ همکاری مشترک با پژوهشگاه رویان را شروع کردم و از سال ۱۳۹۷ به عنوان عضو هیئت علمی در بخش مواد پیشرفته فعالیت دارم. در این سالها، تمرکز من روی توسعه مواد هوشمند و زیستسازگار برای کاربردهای درمانی بوده است.»
نقش خیرین و نهادهای حمایتی در پژوهش چیست؟
او در بخشی از گفتوگو با تأکید بر اهمیت حمایت مالی گفت: «پژوهش، بهویژه اگر هدف آن تجاریسازی باشد، بدون پشتیبانی خیرین و نهادهای حمایتی ممکن نیست. بسیاری از پروژهها به دلیل کمبود منابع مالی متوقف میشوند. امیدوارم خیرین کشور توجه بیشتری به حوزه علم و فناوری داشته باشند، چون ثمره این سرمایهگذاری مستقیماً به جامعه بازمیگردد.»
چگونه میتوان انگیزه پژوهشگران جوان را تقویت کرد؟
به گفته او، عوامل متعددی در انگیزش جوانان دخیل است. «فقط تشویق و تقدیر کافی نیست. باید واقعیتهای اقتصادی و اجتماعی را نیز در نظر گرفت. پژوهشگر جوان زمانی انگیزه میگیرد که احساس کند حاصل تلاش او دیده میشود و زمینه ادامه مسیر برایش فراهم است. با وجود چالشها، من همچنان معتقدم که پژوهشهای انجامشده در ایران در بسیاری موارد قابل رقابت با کشورهای پیشرفته است، هرچند در برخی حوزهها هنوز ده سال فاصله داریم.»
چگونه میتوان ارتباط بین دانشگاه و صنعت را تقویت کرد؟
او تأکید کرد: «اگر ارتباط واقعی بین دانشگاهها و شرکتهای دانشبنیان برقرار شود، دانشجویان درک ملموستری از کاربرد دانش خود خواهند داشت. به جای اسطورهسازی، باید از افراد موفق در صنعت دعوت کنیم تا تجربیات خود را به اشتراک بگذارند. شنیدن مسیر واقعی موفقیت برای دانشجو الهامبخشتر از سخنرانیهای کلی است.»
آینده این فناوری و تأثیر آن بر بیماران چیست؟
به گفته دائمی، شرکتهای داخلی متعددی در حال حاضر در زمینه تجهیزات پزشکی و داربستهای زیستی فعال هستند. «در چند سال اخیر، بسیاری از فناوریها بومیسازی شدهاند. اکنون هزینه تولید برخی از محصولات داخلی تنها حدود ۱۰ درصد نمونههای خارجی است، که این موضوع امکان دسترسی طیف وسیعتری از بیماران را به درمانهای نوین فراهم میکند. اگر بتوانیم فناوریها را بیشتر توسعه دهیم، بیماران با هزینهای کمتر از درمانهای مشابه خارجی، از محصولات باکیفیت داخلی بهرهمند خواهند شد.» او افزود: «ما بخشی کوچک از زیستبوم بزرگ علم و فناوری کشور هستیم، اما باور داریم که همین تلاشهای کوچک میتواند در کاهش هزینههای درمان و ارتقای کیفیت زندگی بیماران نقش مؤثری داشته باشد. اگر روند فعلی ادامه یابد، ایران میتواند طی پنج سال آینده به یکی از تولیدکنندگان اصلی مواد زیستی در منطقه تبدیل شود. توسعه این فناوریها نهتنها به بهبود سلامت بیماران، بلکه به رشد اقتصاد دانشبنیان کشور کمک خواهد کرد.»
سخن پایانی
در پایان گفتوگو، دائمی تأکید کرد که آینده حوزه مهندسی بافت در کشور وابسته به استمرار پژوهش، حمایت نهادهای سیاستگذار و اعتماد به توان ملی است. او گفت: «اگر پژوهشگران بدانند حاصل تلاششان در جامعه دیده میشود و مسیر تجاریسازی برایشان هموار است، بدون تردید انگیزه و سرعت رشد علمی کشور چند برابر خواهد شد.»
پایان مطلب/.