دکتر رضا عمانی سامانی، عضو هیئت علمی و مسئول بخش حقوق و اخلاق پژوهشگاه رویان در گفتگو با خبرنگار سایت بنیان ابتدا به معرفی و اهمیت جایگاه اخلاق و حقوق در پژوهش‌های زیستی، درمانی و فناورانه  پرداختند وتوضیح دادندکه اخلاق و حقوق به‌عنوان یکی از ارکان اساسی هرگونه فعالیت علمی و پژوهشی شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر، با گسترش حوزه‌هایی چون سلول‌های بنیادی، ژن‌درمانی، شبیه‌سازی انسان، و به‌کارگیری هوش مصنوعی در تحقیقات زیستی، موضوع اخلاق و قانون در این عرصه بیش از پیش اهمیت یافته است. در همین زمینه، گفت‌وگویی انجام دادیم با رضا عمانی سامانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه رویان و مسئول بخش حقوق، اخلاق و قراردادهای پژوهشگاه، تا درباره ابعاد مختلف این موضوع گفت‌وگو کنیم.

اخلاق از کجا معنا پیدا می‌کند و چرا در پژوهش اهمیت دارد؟

اخلاق زمانی معنا پیدا می‌کند که روابط بین انسان‌ها شکل می‌گیرد. در هر جامعه‌ای، وقتی انسان‌ها با یکدیگر وارد تعامل می‌شوند، نیاز به مجموعه‌ای از قواعد و ضوابط دارند تا روابط‌شان منصفانه و شفاف باشد. در پژوهش نیز همین‌گونه است؛ پژوهش نوعی رابطه میان انسان، دانش و جامعه است.
اگر در این مسیر قواعد اخلاقی وجود نداشته باشد، ممکن است حقوق پژوهشگران، بیماران یا حتی جامعه آسیب ببیند. اخلاق کمک می‌کند هرکس بداند چه می‌خواهد، به چه هدفی می‌رسد و چه مسئولیتی بر دوش دارد. این آگاهی سبب می‌شود هیچ حقی ضایع نشود و هیچ اقدامی خارج از چارچوب قانون و انصاف صورت نگیرد.
در واقع، اخلاق در پژوهش مانند قانون ثبت و سند در جامعه است؛ همان‌طور که ثبت اسناد از تجاوز به مالکیت دیگران جلوگیری می‌کند، اصول اخلاقی نیز مانع از تضییع حق افراد و سوء‌استفاده از علم می‌شود.

چرا رعایت اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی ضروری است؟

علوم پزشکی مستقیماً با جان و سلامت انسان سروکار دارد، به همین دلیل کوچک‌ترین بی‌توجهی به اصول اخلاقی می‌تواند عواقب سنگینی داشته باشد. هر فردی که تحت درمان یا پژوهش قرار می‌گیرد، باید بداند چه فرآیندهایی بر بدن او انجام می‌شود و چه خطراتی دارد. رعایت اصل رضایت آگاهانه یکی از مهم‌ترین اصول اخلاق پزشکی است؛ یعنی هیچ درمان یا پژوهشی نباید بدون اطلاع و رضایت آگاهانه فرد صورت گیرد.
از سوی دیگر، پزشک و پژوهشگر موظف‌اند کرامت انسانی را در همه مراحل حفظ کنند؛ زیرا هدف نهایی علم، نجات و خدمت به انسان است، نه بهره‌کشی از او.

حیوانات در پژوهش چه جایگاهی دارند و چرا رعایت حقوق آن‌ها اهمیت دارد؟

در بسیاری از پژوهش‌های زیستی و دارویی، از حیوانات برای بررسی ایمنی و اثربخشی درمان‌ها استفاده می‌شود. اما باید توجه داشت که حیوانات موجودات زنده‌ای هستند که درد، رنج، گرسنگی، ترس و حتی شادی را درک می‌کنند. به همین دلیل، اخلاق زیستی تأکید دارد که استفاده از حیوانات تنها در صورتی مجاز است که هیچ جایگزین علمی دیگری وجود نداشته باشد. همچنین باید کمترین آسیب و رنج به آن‌ها وارد شود.
در پژوهشگاه رویان نیز، شرایط نگهداری، تغذیه و مراقبت از حیوانات آزمایشگاهی با دقت بسیار تنظیم می‌شود تا اصول رفاه حیوانی رعایت گردد. در حقیقت، رعایت حقوق حیوانات بخشی از احترام به چرخه حیات و نشانه‌ای از بلوغ علمی و اخلاقی جامعه پژوهشی است.

آیا شبیه‌سازی انسان از نظر اخلاقی پذیرفتنی است؟

شبیه‌سازی انسان یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در جهان علم و فلسفه است. وقتی سخن از خلق یک انسان از طریق فرایند آزمایشگاهی به میان می‌آید، مسئله تنها زیست‌شناسی نیست؛ بلکه هویت، شخصیت، کرامت و حقوق فردی مطرح می‌شود. موجودی که از طریق شبیه‌سازی پدید می‌آید، انسان است و باید همان حقوقی را داشته باشد که هر انسان دیگری دارد. او صرفاً «نتیجه‌ی یک آزمایش» نیست، بلکه دارای روح، احساس، شعور و حق زندگی است. بنابراین، هرگونه اقدام در این حوزه باید با نهایت احتیاط و بر پایه اصول اخلاقی و حقوق بین‌الملل صورت گیرد. اگر این اصول نادیده گرفته شود، ممکن است انسان به «ابزار تولید» بدل شود و شأن او به عنوان موجودی آزاد و آگاه نادیده گرفته شود.

در حوزه محصولات تراریخته چه ملاحظات اخلاقی باید رعایت شود؟

بشر همواره در پی افزایش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و غذایی بوده است، اما هر پیشرفتی باید همراه با ارزیابی اخلاقی باشد. محصولات تراریخته می‌توانند مزایایی چون مقاومت در برابر آفات و افزایش بهره‌وری داشته باشند، اما اگر ایمنی آن‌ها بررسی نشود، ممکن است برای سلامت انسان یا محیط‌زیست خطرآفرین باشند.
در این زمینه، اخلاق ایجاب می‌کند که مطالعات دقیق علمی درباره آثار درازمدت این محصولات انجام شود و برچسب‌گذاری (Labeling) به‌درستی صورت گیرد تا مردم بدانند چه چیزی مصرف می‌کنند.
شفافیت در اطلاع‌رسانی به مصرف‌کننده، از حقوق اساسی اوست.
همچنین باید میان منفعت اقتصادی و سلامت عمومی تعادل برقرار شود. تجربه تاریخی بشر نشان داده که توسعه بدون اخلاق می‌تواند به نابودی محیط زیست و حتی تهدید نسل‌های آینده منجر شود.

مراحل اخلاقی در کارآزمایی‌های بالینی چیست و چرا مهم است؟

هر نوع درمان، چه دارویی، چه سلولی یا ژنی، باید مراحلی را طی کند تا ایمنی و اثربخشی آن تأیید شود. این فرآیند پنج مرحله دارد. در مرحله‌ی صفر، بررسی‌های اولیه بر روی مدل‌های سلولی و حیوانی انجام می‌شود.
در مراحل بعد، آزمایش‌های انسانی آغاز می‌شود و تعداد داوطلبان به تدریج افزایش می‌یابد تا عوارض و اثرات درمانی به دقت ثبت گردد. مرحله‌ی چهار هرگز پایان نمی‌یابد، زیرا نظارت بر دارو یا روش درمانی پس از ورود به بازار ادامه دارد. درمان‌های سلولی و ژنی به دلیل ماندگاری سلول‌ها در بدن و احتمال تغییر رفتار آن‌ها، نیازمند نظارت دقیق‌تر و طولانی‌مدت هستند. رعایت این مراحل، تضمینی برای سلامت جامعه است و بی‌توجهی به آن می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

نقش هوش مصنوعی در پژوهش چیست و چه ملاحظات اخلاقی دارد؟

هوش مصنوعی ابزاری نیرومند است که می‌تواند به پژوهشگر در جست‌وجوی منابع، تحلیل داده‌ها، پیش‌بینی روندها و تدوین مقالات کمک کند. اما استفاده نادرست از آن می‌تواند موجب از بین رفتن خلاقیت و اصالت پژوهش شود. پژوهشگر باید از هوش مصنوعی برای غنی‌تر کردن کار خود بهره ببرد، نه برای جایگزینی تفکر انسانی. اگر پژوهش صرفاً با اتکا به الگوریتم‌ها انجام گیرد، نوآوری و وجدان علمی کمرنگ می‌شود.
به همین دلیل، باید چارچوب‌های اخلاقی مشخصی برای استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش تدوین شود؛ از جمله حفظ مالکیت فکری، صداقت در انتشار نتایج و جلوگیری از جعل داده‌ها.

در نهایت، اخلاق چه نقشی در مسیر توسعه علمی کشور دارد؟

اخلاق، ستون استوار پیشرفت علمی است. بدون اخلاق، علم می‌تواند به ابزاری خطرناک بدل شود.
در واقع، اخلاق همان نقشه راهی است که مسیر درست پژوهش را مشخص می‌کند تا دانش در خدمت انسان باشد، نه علیه او. رعایت اصول اخلاقی در پژوهشگاه رویان سبب شده است که فعالیت‌های علمی این مرکز با اعتماد عمومی همراه باشد. وقتی پژوهشگر بداند که هدف از پژوهش، خدمت به انسان و طبیعت است، دیگر علم به مسابقه‌ای بی‌روح و رقابتی تبدیل نمی‌شود. علم و اخلاق دو بال‌اند؛ یکی توان پرواز می‌دهد و دیگری جهت درست را نشان می‌دهد. پژوهشگاه رویان با تکیه بر سه محور «دانش، اخلاق و قانون»، تلاش دارد نوآوری‌های زیستی، سلولی، ژنتیکی و فناورانه را در مسیر درست هدایت کند. از نگاه رضا عمانی سامانی، پیشرفت علمی تنها زمانی ارزشمند است که با حفظ کرامت انسان، احترام به حیوان و پاسداشت طبیعت همراه باشد.
علم بدون اخلاق، ابزاری در دست ناآگاه است؛ ابزاری که می‌تواند به جای نجات بشر، زمینه‌ساز سقوط او گردد.

پایان مطلب/.