به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، آب‌سیاه یا گلوکوم، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های چشمی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری که اغلب به عنوان "دزد خاموش بینایی" شناخته می‌شود، می‌تواند بدون علائم اولیه، بینایی را به طور دائمی از بین ببرد. اما خبر خوب این است که علم پزشکی در حال پیشرفت است و سلول‌های بنیادی به عنوان یک ابزار قدرتمند، امید تازه‌ای برای درمان این بیماری ایجاد کرده‌اند.

گلوکوم چیست و چرا مهم است؟

گلوکوم یک بیماری نورودژنراتیو چشمی است که به عصب بینایی آسیب می‌رساند و می‌تواند منجر به کوری غیرقابل بازگشت شود. این بیماری معمولاً با افزایش فشار داخل چشم (IOP) همراه است، اما حتی در مواردی که فشار چشم طبیعی است، آسیب به سلول‌های گانگلیون شبکیه (RGCs) رخ می‌دهد. این سلول‌ها مسئولیت انتقال اطلاعات بینایی از چشم به مغز را بر عهده دارند و وقتی آسیب ببینند، بینایی به تدریج از دست می‌رود.

طبق آمار جهانی، بیش از ۸۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۴ به گلوکوم مبتلا بودند و پیش‌بینی می‌شود این عدد تا سال ۲۰۴۰ به بیش از ۱۱۱ میلیون نفر برسد. گلوکوم دومین علت اصلی کوری در جهان است و در کشورهای در حال توسعه، جایی که دسترسی به درمان محدود است، تأثیر آن شدیدتر است. افراد بالای ۴۰ سال، کسانی که سابقه خانوادگی دارند یا مبتلا به دیابت و فشار خون بالا هستند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند. درمان‌های فعلی مانند قطره‌های چشمی، لیزر یا جراحی، تنها بر کاهش فشار چشم تمرکز دارند و نمی‌توانند آسیب‌های وارد شده را ترمیم کنند. اینجاست که سلول‌های بنیادی وارد میدان می‌شوند و وعده بازسازی و حفاظت از بافت‌های آسیب‌دیده را می‌دهند.

سلول‌های بنیادی، سلول‌هایی هستند که قابلیت تقسیم و تبدیل به انواع سلول‌های دیگر را دارند. آن‌ها می‌توانند بافت‌های آسیب‌دیده را ترمیم کنند، التهاب را کاهش دهند و عوامل محافظتی تولید کنند. در زمینه گلوکوم، این سلول‌ها می‌توانند RGCs را جایگزین کنند یا از مرگ آن‌ها جلوگیری کنند، که این یک انقلاب در درمان محسوب می‌شود.

نقش سلول‌های بنیادی در درمان گلوکوم

سلول‌های بنیادی از منابع مختلفی مانند بند ناف، مغز استخوان یا حتی سلول‌های القایی پلوری‌پوتنت (iPSCs) به دست می‌آیند. در درمان گلوکوم، دو مکانیسم اصلی وجود دارد: یکی جایگزینی مستقیم سلول‌های آسیب‌دیده و دیگری حمایت پاراکراین، یعنی ترشح عوامل نوروتروفیک مانند BDNF، GDNF و IGF-1 که سلول‌های موجود را محافظت می‌کنند.

تحقیقات نشان می‌دهد که پیوند سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSCs) می‌تواند فشار داخل چشم را کاهش دهد، ضخامت لایه فیبر عصبی شبکیه (RNFL) را افزایش دهد و عملکرد بینایی را بهبود بخشد. برای مثال، در مدل‌های حیوانی، پیوند این سلول‌ها منجر به افزایش بقای RGCs تا ۲۳ درصد شده است. این سلول‌ها همچنین التهاب را کنترل می‌کنند و اکسیداتیو استرس را کاهش می‌دهند، که هر دو عامل کلیدی در پیشرفت گلوکوم هستند.

در سال‌های اخیر، تمرکز بر سلول‌های بنیادی مشتق از بند ناف افزایش یافته، زیرا این منبع اخلاقی است و خطر رد پیوند کمتری دارد. این سلول‌ها قابلیت تکثیر بالا دارند و می‌توانند بدون نیاز به جراحی تهاجمی جمع‌آوری شوند. علاوه بر این، پیشرفت‌های ژنتیکی مانند ویرایش ژن با CRISPR، امکان مهندسی سلول‌های بنیادی را فراهم کرده تا دقیق‌تر عمل کنند و عوارض کمتری داشته باشند.

بررسی مطالعات اخیر در زمینه سلول‌های بنیادی و گلوکوم

از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۲۲، بیش از ۵۰۰ مقاله در مورد کاربرد سلول‌های بنیادی در تحقیقات گلوکوم منتشر شده است. این تحقیقات از رشد آهسته اولیه به شتابی چشمگیر پس از ۲۰۱۰ رسیده‌اند. ایالات متحده، چین و انگلیس پیشتازان این حوزه هستند و مجلاتی مانند Investigative Ophthalmology and Visual Science بیشترین مقالات را منتشر کرده‌اند.

یکی از مطالعات کلیدی، تحلیل بیبلیومتریک است که نشان می‌دهد موضوعات داغ شامل وزیکول‌های خارج سلولی، اکسوزوم‌ها، میتوکندری، عوامل رشد و استرس اکسیداتیو هستند. این تحلیل تأکید می‌کند که تحقیقات آینده باید بر روی مکانیسم‌های مولکولی تمرکز کند تا درمان‌های مؤثرتری توسعه یابد. برای مثال، اکسوزوم‌های مشتق از سلول‌های بنیادی مزانشیمی می‌توانند بدون نیاز به پیوند سلول، عوامل محافظتی را به چشم برسانند و خطر ایمنی را کاهش دهند.

در مطالعه دیگری، پیوند سلول‌های بنیادی مزانشیمی مشتق از بند ناف به فضای فوق‌کوروئیدی در بیماران مبتلا به نوروپاتی اپتیک گلوکوماتوز بررسی شده است. این مطالعه مقدماتی بر روی ۱۷ بیمار انجام شد و نتایج نشان داد که پس از یک سال، بینایی بهترین اصلاح‌شده (BCVA) از ۰.۱۸ به ۰.۳۳ بهبود یافت، میدان بینایی بهتر شد و ضخامت RNFL افزایش یافت. هیچ عارضه جدی سیستمیک یا چشمی گزارش نشد، که این نشان‌دهنده ایمنی این روش است. بیماران که فشار چشم‌شان کنترل شده بود اما بینایی‌شان رو به وخامت می‌رفت، از این درمان بهره بردند.

علاوه بر این، متاآنالیز بر اساس آزمایش‌های حیوانی، کارایی و ایمنی سلول‌های بنیادی را تأیید کرده است. در ۱۹ مطالعه، گروه پیوند سلول بنیادی فشار چشم کمتری کاهش ۱.۵۵ mmHg در هفته‌های ۳ و ۴، تعداد RGC بیشتر (افزایش ۲۳ واحد) و ضخامت RNFL بیشتر (۱۰.۶۹ میکرومتر) نشان داد. همچنین، بیان BDNF، GDNF و IGF-1 افزایش یافت، که این عوامل کلیدی برای بقای نورون‌ها هستند. هیچ عارضه جانبی جدی گزارش نشد، که این نتایج را امیدوارکننده می‌کند.

نتایج آزمایش‌های حیوانی و انسانی

آزمایش‌های حیوانی پایه و اساس پیشرفت‌ها هستند. در مدل‌های موش و خرگوش، پیوند سلول‌های بنیادی مزانشیمی منجر به کاهش IOP، حفاظت از RGCs و بازسازی سیناپس‌های عصبی شده است. برای مثال، در مدل‌های فشار بالای چشم ناشی از لیزر، سلول‌های بنیادی التهاب را کاهش داده و میتوکندری‌های آسیب‌دیده را ترمیم کرده‌اند. این مطالعات نشان می‌دهند که سلول‌ها نه تنها جایگزین می‌شوند، بلکه محیطی حمایتی ایجاد می‌کنند تا سلول‌های موجود زنده بمانند.

در سطح انسانی، مطالعات مقدماتی مانند پیوند سلول‌های بنیادی مزانشیمی اتولوگ یا آلولوژیک نتایج مثبتی نشان داده‌اند. در یک تحقیق، بیماران پس از پیوند، بهبود در پتانسیل‌های برانگیخته بینایی (PVEP) را تجربه کردند. همچنین، تکنیک‌هایی مانند Limoli Retinal Restoration Technique (LRRT) برای تحویل سلول‌ها به فضای فوق‌کوروئیدی استفاده شده که دسترسی مستقیم به عصب بینایی را فراهم می‌کند.

پیشرفت‌های ۲۰۲۵ شامل ژن‌درمانی ترکیب‌شده با سلول‌های بنیادی است. مثلاً، سلول‌های مهندسی‌شده که ژن‌های محافظتی بیان می‌کنند، می‌توانند آسیب اکسیداتیو را خنثی کنند. همچنین، استفاده از سلول‌های سلول‌های القایی پلوری‌پوتنت که از پوست بیمار گرفته می‌شوند، خطر رد را به حداقل می‌رساند و امکان درمان شخصی‌سازی‌شده را فراهم می‌کند.

چالش‌ها و آینده درمان با سلول‌های بنیادی

با وجود هیجان‌انگیز بودن، چالش‌هایی وجود دارد. ایمنی بلندمدت، انتخاب منبع سلول مناسب و مسیر تحویل هنوز نیاز به بررسی دارد. خطر تومورزایی یا واکنش ایمنی وجود دارد، اما مطالعات اخیر نشان می‌دهند که با کنترل دقیق، این ریسک‌ها کم است.

آینده روشن است. با پیشرفت‌های فناوری مانند نانوتکنولوژی برای تحویل دقیق‌تر و ترکیب با داروهای نوروپروتکتیو، درمان گلوکوم می‌تواند از کنترل علائم به ترمیم واقعی تبدیل شود. تحقیقات در حال بررسی استفاده از سلول‌های بنیادی برای بازسازی کامل عصب بینایی هستند، که می‌تواند بینایی از دست رفته را بازگرداند.

در کشورهای پیشرفته، آزمایش‌های بالینی فاز ۲ و ۳ در حال انجام است و انتظار می‌رود تا ۲۰۳۰، درمان‌های مبتنی بر سلول بنیادی وارد بازار شوند. برای جذابیت بیشتر، تصور کنید که یک بیمار ۶۰ ساله که سال‌ها با کاهش بینایی دست و پنجه نرم می‌کند، پس از پیوند سلول، دوباره بتواند کتاب بخواند یا رانندگی کند. این نه تنها زندگی افراد را تغییر می‌دهد، بلکه بار اقتصادی جامعه را کاهش می‌دهد، زیرا گلوکوم سالانه میلیاردها دلار هزینه دارد.

نتیجه‌گیری: امیدی تازه برای بینایی

سلول‌های بنیادی، کلیدی برای باز کردن درهای درمان گلوکوم هستند. از مطالعات مقدماتی انسانی تا متاآنالیزهای حیوانی، شواهد نشان‌دهنده کارایی در کاهش فشار چشم، حفاظت از سلول‌های عصبی و بهبود کیفیت زندگی است. با ادغام پیشرفت‌های جهانی، این درمان‌ها می‌توانند میلیون‌ها نفر را از کوری نجات دهند. اگر علائم اولیه مانند تاری دید یا درد چشم دارید، حتماً به پزشک مراجعه کنید. آینده چشم‌پزشکی با سلول‌های بنیادی، روشن‌تر از همیشه است.

پایان مطلب./