دانشمندان با کشف نقش کلیدی سلولهای بنیادی در عود سرطان تخمدان، در حال توسعه درمانهای ترکیبی و نانوذراتی هستند که این سلولهای مقاوم را نابود میکنند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، سرطان تخمدان یکی از خطرناکترین سرطانها در میان زنان است. هر ساله حدود ۲۰۰ هزار نفر در سراسر جهان به این بیماری مبتلا میشوند و متأسفانه تقریباً به همین تعداد نیز جان خود را از دست میدهند. اگر این بیماری بهموقع تشخیص داده شود، بیش از ۹۰ درصد بیماران میتوانند حداقل پنج سال به زندگی خود ادامه دهند. اما مشکل اصلی اینجاست که بیش از ۷۰ درصد موارد، زمانی تشخیص داده میشوند که بیماری بسیار پیشرفت کرده است (در مراحل سوم یا چهارم). دلیل این تأخیر در تشخیص، علائم مبهمی مانند نفخ شکم، احساس درد در ناحیه لگن و تغییر در عادات دفع ادرار است که اغلب با مشکلات معمول گوارشی اشتباه گرفته میشوند.
درمانهای رایج مانند جراحی برای برداشتن تومور و شیمیدرمانی با داروهای مبتنی بر پلاتین، در ابتدا اغلب مؤثر هستند. اما در مورد بیماران پیشرفته، در بیش از ۸۰ درصد موارد، بیماری پس از یک دوره بهبودی موقت، دوباره عود میکند. به نظر میرسد دلیل اصلی این بازگشت بیماری، وجود گروه کوچکی از سلولهای بسیار مقاوم درون تومور به نام سلولهای بنیادی سرطان تخمدان (OCSCs) باشد. این سلولها میتوانند پس از پایان شیمیدرمانی زنده بمانند و دوباره باعث رشد تومور شوند.
سلولهای بنیادی سرطان تخمدان دقیقاً چیست؟
سلولهای بنیادی سرطان تخمدان، گروه کوچکی از سلولهای درون تومور هستند که ویژگیهای منحصربهفردی دارند؛ دقیقاً مانند سلولهای بنیادی طبیعی در بدن، این سلولها نیز توانایی خودنوسازی (تولید سلولهای مشابه خود) و تمایز (تبدیل به انواع مختلف سلولهای تومور) را دارند. همین ویژگی است که آنها را قادر میسازد یک تومور کامل را بازسازی کنند.
این سلولها اغلب در حالت «خواب» یا غیرفعال به سر میبرند و به همین دلیل، داروهای شیمیدرمانی که سلولهای سریعرشد را هدف میگیرند، معمولاً روی آنها تأثیری ندارند. آنها مکانیسمهای قدرتمندی برای ترمیم آسیبهای DNA، دفع دارو و جلوگیری از مرگ برنامهریزیشده سلولی (آپوپتوز) دارند.
دانشمندان میتوانند این سلولها را با شناسایی نشانگرهای خاصی روی سطحشان تشخیص دهند. برخی از این نشانگرهای مهم عبارتاند از:
- CD44 و CD133 : این مولکولها به سلول کمک میکنند تا به بافتهای اطراف بچسبد و حرکت کند.
- ALDH1 : آنزیمی است که به سمزدایی و مقاومت در برابر دارو کمک میکند.
یکی از پیچیدهترین ویژگیهای این سلولها، «انعطافپذیری» یا پلاستیسیته آنهاست. یعنی میتوانند بین حالت بنیادی (تهاجمی و مقاوم) و حالت تمایزیافته (غیرمخرب) در نوسان باشند. این توانایی، پیشبینی رفتار آنها و در نتیجه درمان را بسیار دشوار میکند.
چرا بیماری پس از درمان بازمیگردد؟ نقش سلولهای بنیادی
علت اصلی بازگشت سرطان تخمدان، زنده ماندن همین سلولهای بنیادی سرطانی پس از پایان دوره درمان است. شیمیدرمانی میتواند بیشتر سلولهای معمولی تومور را از بین ببرد، اما این سلولهای بنیادی مقاوم، جان سالم به در میبرند. پس از اتمام درمان، آنها فعال شده و شروع به تولید یک تومور جدید میکنند که اغلب نسبت به داروهای قبلی نیز مقاوم است.
محیط اطراف تومور که به آن میکرومحیط تومور (TME) میگویند، مانند یک پناهگاه از این سلولها محافظت میکند. در این محیط، سلولهای دیگر مانند فیبروبلاستها و ماکروفاژها (انواعی از گلبولهای سفید)، مولکولها و سیگنالهایی را ترشح میکنند که به زنده ماندن و مقاومت سلولهای بنیادی سرطان کمک میکند. علاوه بر این، کمبود اکسیژن در مرکز تومور، باعث میشود این سلولها حتی بیشتر تهاجمی و مقاوم شوند.
سلولهای بنیادی سرطان چگونه مقاوم میشوند؟
مقاومت این سلولها به دلیل فعال بودن مسیرهای پیامرسانی خاصی در درون آنهاست. مسیرهایی با نامهایی مانند WNT، NOTCH و Hedgehog که در حالت عادی برای رشد و ترمیم بافتهای سالم بدن ضروری هستند، در این سلولها به طور غیرعادی فعال شدهاند و به آنها قدرت رشد و مقاومت فوقالعادهای میدهند.
برای مثال:
- مسیر WNT به سلولها توانایی خودنوسازی و حرکت میدهد.
- مسیر NOTCH به آنها کمک میکند در برابر داروهای پلاتین مقاومت کنند.
- مسیر PI3K/AKT/mTOR سوختوساز و انرژی سلول را برای بقا تنظیم میکند.
درک این مسیرهای پیچیده، کلید طراحی داروهای جدید برای شکست دادن سرطان است.
راههای درمانی جدید: هدفگیری دقیق سلولهای بنیادی
از آنجایی که درمانهای قدیمی بر این سلولها اثر چندانی ندارند، پژوهشگران در حال توسعه روشهای کاملاً جدیدی هستند. برخی از این روشهای امیدوارکننده عبارتاند از:
۱. نانوذرات هوشمند:
این فناوری نوین مانند یک سیستم هدفگیری و تحویل بسیار پیشرفته عمل میکند. دانشمندان میتوانند داروهای شیمیدرمانی را درون ذرات بسیار ریزی به نام نانوذره قرار دهند و روی سطح این نانوذرات را با مولکولهایی بپوشانند که فقط به سلولهای بنیادی سرطان تخمدان میچسبند. به این ترتیب، دارو مستقیماً به داخل سلولهای مقصر در عود بیماری فرستاده میشود و آسیب کمتری به سلولهای سالم بدن میرسد. حتی میتوان به همراه دارو، مولکولهای کوچک «RNA interference» یا siRNA را وارد این سلولها کرد که ژنهای مسئول مقاومت دارویی را خاموش میکنند.
۲. درمانهای ترکیبی:
در این استراتژی، از داروهای شیمیدرمانی سنتی به همراه داروهای جدیدی استفاده میشود که مسیرهای سیگنالینگ خاص سلولهای بنیادی سرطان را مهار میکنند. برای مثال، ترکیب داروی سیسپلاتین با یک ماده طبیعی مانند «اوژنول» (مشتق شده از میخک) میتواند مسیر NOTCH را مسدود کرده و اثر درمانی را به شدت افزایش دهد.
۳. ایمنیدرمانی:
در این روش، سیستم ایمنی بدن بیمار برای شناسایی و حمله به سلولهای بنیادی سرطان «آموزش» داده میشود. یکی از روشهای پیشرفته، ساخت «سلولهای CAR-NKT» است. در این تکنیک، نوعی خاصی از سلولهای ایمنی بیمار در آزمایشگاه به گونهای مهندسی میشوند که بتوانند نشانگرهای منحصربهفرد روی سطح سلولهای بنیادی سرطان را تشخیص دهند و آنها را نابود کنند.
آینده درمان سرطان تخمدان
اگرچه سرطان تخمدان به دلیل نرخ بالای بازگشت، یک بیماری بسیار چالشبرانگیز است، اما تحقیقات جدید در مورد سلولهای بنیادی سرطان، دریچهای از امید را گشوده است. امروزه تمرکز دانشمندان نه تنها بر روی خود سلولهای سرطانی، بلکه بر روی محیط اطراف تومور و مکانیسمهای پیچیده بقای آنهاست.
فناوریهای نوینی مانند نانوذرات هدفمند و درمانهای ترکیبی شخصیسازیشده، این وعده را میدهند که در آیندهای نهچندان دور، بتوانیم به جای یک درمان یکسان برای همه، بر اساس ویژگیهای تومور هر بیمار، درمان منحصربهفردی را طراحی کنیم. این پیشرفتها میتوانند نرخ بقای بیماران را به طور چشمگیری افزایش داده و سرطان تخمدان را از یک بیماری کشنده به یک بیماری قابل کنترل تبدیل کنند.
پایان مطلب./