به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، در یک پیشرفت بی‌سابقه در حوزه درمان دیابت نوع 1، پژوهشگران توانسته‌اند با استفاده از سلول‌های جزایر پانکراس اصلاح‌شده به کمک فناوری ویرایش ژنتیکی CRISPR، پیوند موفق و بدون نیاز به مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی انجام دهند. این سلول‌ها قادر به تولید انسولین در پاسخ به تغییرات گلوکز خون بوده و بدون اینکه بیمار دچار پس‌زدگی پیوند شود، عملکرد خود را در بدن حفظ کرده‌اند. این دستاورد نویدبخش آغاز عصر جدیدی از درمان‌های سلولی برای بیماران دیابتی است و می‌تواند بار سنگین داروهای سرکوب‌کننده و عوارض جانبی آنها را کاهش دهد.

تاریخچه و اهمیت موضوع

دیابت نوع 1 یک بیماری خودایمنی است که طی آن سیستم ایمنی بدن به سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس حمله می‌کند و آنها را از بین می‌برد. در نتیجه بیماران نیازمند تزریق منظم انسولین برای کنترل قند خون هستند. گرچه پیوند جزایر پانکراس (سلول‌های تولیدکننده انسولین) راهکار درمانی موثری است، اما مشکل اصلی رد پیوند به دلیل واکنش ایمنی است که معمولاً با مصرف طولانی‌مدت داروهای سرکوب‌کننده ایمنی کنترل می‌شود. این داروها عوارض جانبی متعددی دارند که خطر عفونت و سایر بیماری‌ها را افزایش می‌دهد. با پیشرفت فناوری‌های ویرایش ژنتیکی مانند CRISPR، امکان اصلاح ژن‌های دخیل در پاسخ ایمنی فراهم شده است. هدف اصلی پژوهش‌های اخیر، تولید سلول‌هایی است که بتوانند از سیستم ایمنی میزبان فرار کنند و بدون نیاز به داروهای سرکوب‌کننده در بدن بیمار به‌خوبی عمل کنند.

روش‌شناسی و طراحی مطالعه

در این مطالعه بالینی پیش‌گام، یک بیمار ۴۲ ساله با سابقه بیش از ۳۰ سال ابتلا به دیابت نوع ۱ تحت درمان آزمایشی قرار گرفت. سلول‌های جزایر پانکراس مورد استفاده، از یک اهداکننده متوفی با گروه خونی سازگار (گروه O) استخراج شدند و سپس به‌کمک فناوری ویرایش ژن CRISPR، اصلاحات ژنتیکی هدفمندی در آن‌ها اعمال گردید. اصلاحات انجام‌شده شامل حذف دو ژن کلیدی B2M و CIITA بود؛ ژن‌هایی که مسئول بیان مولکول‌های HLA کلاس I و II هستند و نقش مهمی در شناسایی سلول‌ها توسط سیستم ایمنی دارند. حذف این ژن‌ها مانع از تشخیص سلول‌ها به‌عنوان بیگانه توسط دستگاه ایمنی می‌شود. افزون بر این، بیان پروتئین CD47 در سلول‌ها افزایش یافت؛ پروتئینی که با ارسال سیگنال "مرا نخور" به ماکروفاژها و سلول‌های ایمنی، از بلعیده شدن و حذف سلول‌ها توسط سیستم ایمنی ذاتی جلوگیری می‌کند. سلول‌های اصلاح‌شده که به دلیل ویژگی‌های ایمنی خاص خود، "هایپوایمون" (Hypoimmune) نام گرفته‌اند، با هدف فرار از شناسایی و حمله سیستم ایمنی، به زیر عضله بازوی بیمار پیوند زده شدند؛ برخلاف روش‌های رایج که معمولاً از پیوند به کبد استفاده می‌شود. نکته قابل‌توجه و برجسته در این مطالعه آن است که پیوند سلولی بدون استفاده از هیچ‌گونه داروی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی انجام شد. بیمار تحت مراقبت و پایش دقیق بالینی قرار گرفت، اما بدون نیاز به داروهای متداول ضد رد پیوند، هیچ واکنش ایمنی شدیدی بروز نکرد. این امر نشان‌دهنده پتانسیل بالای این فناوری در ارائه روشی ایمن‌تر و کم‌عارضه‌تر برای درمان دیابت نوع ۱ است.

نتایج و دستاوردهای اصلی

پس از انجام پیوند سلول‌های اصلاح‌شده، چندین شاخص کلیدی برای ارزیابی عملکرد و ایمنی این سلول‌ها مورد بررسی قرار گرفت. نخست، بررسی زنده‌مانی و ماندگاری سلول‌ها با استفاده از تصویربرداری PET-MRI نشان داد که سلول‌های پیوندی حداقل تا ۱۲ هفته پس از پیوند زنده مانده و در محل مورد نظر باقی مانده‌اند؛ موضوعی که بیانگر موفقیت‌آمیز بودن پیوند و عدم بروز پس‌زدگی یا تخریب توسط سیستم ایمنی بدن است. از نظر عملکرد سلولی، سطح C‑پپتید (به‌عنوان نشانگر تولید انسولین درون‌زاد) در خون بیمار اندازه‌گیری شد و در طی آزمون تحمل غذای مختلط، افزایش چشمگیری در پاسخ به گلوکز مشاهده گردید. این نتایج نشان می‌دهد که سلول‌های پیوندی به‌درستی به تغییرات قند خون پاسخ داده و عملکرد طبیعی خود را حفظ کرده‌اند. همچنین، شاخص HbA1c که میزان کنترل قند خون در بلندمدت را نشان می‌دهد، کاهش معناداری یافت که نشان‌دهنده بهبود نسبی در وضعیت کلی دیابت بیمار است. از لحاظ ایمنی نیز، بیمار هیچ‌گونه عارضه جدی یا نشانه‌ای از فعال شدن پاسخ ایمنی تطبیقی بروز نداد. هیچ داروی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی استفاده نشد و واکنش رد پیوند نیز مشاهده نگردید. تنها عوارض جانبی گزارش‌شده، خفیف و موقتی بودند که بدون مداخله خاصی برطرف شدند. با وجود این موفقیت‌ها، باید توجه داشت که میزان سلول‌های پیوندشده تنها توانسته حدود ۷ درصد از نیاز انسولینی روزانه بیمار را پوشش دهد و در نتیجه، هنوز امکان قطع کامل مصرف انسولین برای وی فراهم نشده است. این موضوع لزوم بهبود در مقدار و کارایی سلول‌های پیوندی در مراحل بعدی تحقیق را برجسته می‌سازد.

محدودیت‌ها و ملاحظات

محدودیت‌ها و ملاحظات این مطالعه قابل توجه‌اند و باید در تفسیر نتایج در نظر گرفته شوند. نخست آنکه، این تحقیق تنها بر روی یک بیمار انجام شده است و برای تعمیم یافته‌ها به جمعیت گسترده‌تر، انجام مطالعات بالینی با حجم نمونه بیشتر و پیگیری طولانی‌مدت ضروری است. همچنین، مقدار سلول‌های پیوندی در این مرحله محدود بوده و هنوز به حدی نرسیده است که بتواند نیاز کامل بدن به انسولین را پوشش داده و مصرف انسولین تزریقی را به‌طور کامل حذف کند. از سوی دیگر، برای ارزیابی دوام و پایداری عملکرد این سلول‌ها در بلندمدت، نیاز به پیگیری‌های بالینی در بازه‌های زمانی طولانی‌تر وجود دارد. در مسیر توسعه صنعتی و کاربرد گسترده این روش درمانی، چالش‌هایی همچون تولید انبوه، کنترل کیفی، و مدیریت هزینه‌ها نیز باید حل شوند. افزون بر این، تفاوت‌های ایمنی و بیولوژیکی میان بیماران می‌تواند بر میزان موفقیت درمان تأثیرگذار باشد و باید در طراحی مراحل بعدی مطالعه مد نظر قرار گیرد.

قدم بعدی مطالعه و افق‌های آینده

پژوهشگران در نظر دارند تا در فازهای بعدی مطالعات بالینی، تعداد بیماران بیشتری را وارد کنند و میزان سلول‌های پیوندی را افزایش دهند تا بتوان اثر درمانی کامل‌تر و قطع انسولین تزریقی را ارزیابی نمود. همچنین، پیگیری‌های طولانی‌مدت‌تر جهت بررسی دوام، ایمنی و بروز عوارض احتمالی در دستور کار است. اگر این فناوری در مطالعات بعدی موفق عمل کند، می‌تواند تحول بزرگی در درمان دیابت نوع 1 ایجاد کند؛ درمانی که علاوه بر بهبود کیفیت زندگی بیماران، هزینه‌های مراقبتی را کاهش می‌دهد و نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی پرخطر را از بین می‌برد.

پایان مطلب/.