به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، سلول‌های بنیادی، سلول‌های ویژه‌ای هستند که می‌توانند به انواع سلول‌های دیگر تبدیل شوند و بافت‌های آسیب‌دیده را ترمیم کنند. این سلول‌ها مانند یک کارخانه کوچک در بدن عمل می‌کنند و می‌توانند به درمان بیماری‌هایی مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و اختلالات عصبی کمک کنند. در سراسر جهان، دانشمندان سلول‌های بنیادی را از منابع مختلفی مانند مغز استخوان، خون بند ناف و حتی سلول‌های جنینی استخراج می‌کنند. خون بند ناف، که پس از زایمان در بند ناف و جفت باقی می‌ماند، منبع غنی از این سلول‌هاست و می‌تواند زندگی افراد زیادی را نجات دهد.

بانکینگ سلول‌های بنیادی به معنای ذخیره‌سازی این سلول‌ها برای استفاده آینده است. تصور کنید که یک نوزاد تازه متولد شده، سلول‌هایی دارد که می‌تواند سال‌ها بعد برای درمان بیماری‌های خودش یا خانواده‌اش استفاده شود. در کشورهای پیشرفته، بانک‌های سلول‌های بنیادی بخشی از سیستم بهداشت عمومی شده‌اند و میلیون‌ها واحد خون بند ناف ذخیره شده است. برای مثال، در برخی کشورها، والدین می‌توانند خون بند ناف نوزاد را به صورت خصوصی ذخیره کنند یا آن را اهدا کنند تا دیگران از آن بهره ببرند. این کار نه تنها امید به درمان‌های جدید می‌دهد، بلکه هزینه‌های درمانی را در بلندمدت کاهش می‌دهد. در ایران، این حوزه با سرعت زیادی پیشرفت کرده و بانک‌هایی مانند بانک رویان و سازمان انتقال خون ایران نقش کلیدی ایفا کرده‌اند. این بانک‌ها نه تنها سلول‌ها را ذخیره می‌کنند، بلکه در پژوهش‌های جهانی شرکت می‌کنند و درمان‌های نوینی ارائه می‌دهند.

تاریخچه بانک سلول‌های بنیادی در ایران

تاریخ بانکینگ سلول‌های بنیادی در ایران به اوایل دهه ۱۹۹۰ برمی‌گردد، زمانی که پژوهش‌های اولیه روی سلول‌های بنیادی آغاز شد. در سال ۱۹۹۱، اولین پیوند مغز استخوان در بیمارستان شریعتی تهران انجام شد که نقطه شروعی برای درمان‌های مبتنی بر سلول بود. این کار توسط پزشکان پیشرو مانند دکتر قوام زاده انجام شد و به تدریج به تأسیس مراکز تخصصی منجر شد. در اوایل دهه ۲۰۰۰، با پیشرفت‌های جهانی در زمینه سلول‌های بنیادی جنینی، ایران نیز وارد این عرصه شد. در سال ۲۰۰۲، اولین خط سلول‌های بنیادی جنینی موش در موسسه رویان تولید شد و یک سال بعد، در ۲۰۰۳، اولین خط سلول‌های بنیادی جنینی انسانی در ایران به دست آمد. این دستاورد، ایران را در میان کشورهای پیشرو در خاورمیانه قرار داد.

تأسیس بانک‌های خون بندناف از سال ۲۰۰۵ آغاز شد. موسسه رویان، که ابتدا به عنوان یک کلینیک باروری شروع به کار کرد، اولین بانک خصوصی خون بند ناف را راه‌اندازی کرد. این بانک بعداً به مدل هیبریدی عمومی-خصوصی تبدیل شد و هزاران واحد خون بند ناف را ذخیره کرد. همزمان، سازمان انتقال خون ایران (IBTO) که از سال ۱۹۷۴ مسئولیت تأمین خون سالم را بر عهده داشت، در سال ۲۰۱۰ بانک ملی خون بند ناف را تأسیس کرد. این بانک عمومی است و خون بندناف را به صورت رایگان دریافت و برای بیماران نیازمند ذخیره می‌کند. تا امروز، این بانک‌ها بیش از صدها هزار واحد سلول بنیادی ذخیره کرده‌اند و در درمان بیش از هزاران بیمار نقش داشته‌اند. جالب است بدانید که در سطح جهانی، اولین بانک خون بند ناف در سال ۱۹۹۳ در نیویورک تأسیس شد، اما ایران با سرعت بالایی به این روند پیوست و اکنون یکی از بزرگ‌ترین بانک‌ها در منطقه را دارد.

بانک سلول‌های بنیادی رویان: تأسیس و دستاوردها

موسسه رویان یکی از نمادهای پیشرفت علمی ایران است. این موسسه در سال ۱۹۹۱ توسط دکتر سعید کاظمی آشتیانی به عنوان یک مرکز درمان ناباروری تأسیس شد و کلمه "رویان" به معنای جنین است. در سال ۲۰۰۲، با تأسیس بخش سلول‌های بنیادی، رویان وارد عرصه پژوهش‌های پیشرفته شد. بانک سلول‌های بنیادی رویان (RSCT) در سال ۲۰۰۵ با همکاری شرکت لیدکو راه‌اندازی شد و به سرعت به یک بانک هیبریدی تبدیل شد. تا سال ۲۰۱۲، بیش از ۳۲ هزار واحد خصوصی و ۵ هزار واحد عمومی ذخیره شده بود و این عدد امروز به مراتب بیشتر رسیده است.

دستاوردهای رویان چشمگیر است. در سال ۲۰۰۶، اولین گوسفند کلون‌شده ایران به نام "رویانا" متولد شد که نشان‌دهنده توانایی ایران در فناوری کلونینگ بود. رویان همچنین در تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPSC) پیشرو بود و در سال ۲۰۰۸ اولین خط سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی را در ایران تولید کرد. این موسسه کنگره‌های بین‌المللی برگزار می‌کند، مانند کنگره بیست و یکم زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی، که دانشمندان از سراسر جهان را گرد هم می‌آورد. یکی از جالب‌ترین دستاوردها، استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف در درمان بیماری‌های قلبی است. پژوهشگران رویان نشان دادند که سکرتوم (مواد ترشحی) سلول‌های مزانشیمی بند ناف می‌تواند عملکرد سلول‌های قلبی آسیب‌دیده را بهبود بخشد. در یک مطالعه، سلول‌های قلبی انسانی تحت شرایط ایسکمی قرار گرفتند و با سکرتوم سلول‌های بند ناف پیش‌شرطی‌شده با حرارت، بهبود یافتند. این روش می‌تواند به درمان سکته قلبی کمک کند و مشابه پژوهش‌های جهانی در دانشگاه‌های معتبر مانند هاروارد است.

علاوه بر این، رویان در درمان فلج مغزی اسپاستیک با سلول‌های تک‌هسته‌ای خون بند ناف موفقیت‌هایی داشته. در یک کارآزمایی بالینی تصادفی دوسوکور، کودکان مبتلا به فلج مغزی با تزریق داخل نخاعی این سلول‌ها درمان شدند و بهبود عملکرد حرکتی مشاهده شد. این دستاوردها نه تنها بیماران ایرانی را نجات داده، بلکه ایران را در رتبه هشتم جهانی در درمان سلولی قرار داده است.

سازمان انتقال خون ایران و بانک خون بندناف

سازمان انتقال خون ایران (IBTO) از سال ۱۹۷۴ مسئولیت تأمین خون سالم را بر عهده دارد و یکی از موفق‌ترین سازمان‌ها در خاورمیانه است. این سازمان در سال ۲۰۱۰ بانک ملی خون بند ناف را راه‌اندازی کرد تا خون بند ناف را به صورت عمومی ذخیره کند. برخلاف بانک‌های خصوصی، اینجا والدین می‌توانند خون بند ناف را اهدا کنند و آن برای هر بیمار نیازمندی استفاده شود. تا امروز، سازمان انتقال خون ایران بیش از ۲۴ پیوند سلول بنیادی با استفاده از خون بندناف ذخیره‌شده انجام داده و در تأمین خون نادر نیز پیشرو است.

دستاوردهای سازمان انتقال خون ایران شامل رسیدن به ۱۰۰ درصد خون داوطلبانه از سال ۲۰۰۷ است، که یک رکورد جهانی در منطقه محسوب می‌شود. این سازمان در سال ۲۰۲۱، دو بیمار را با خون نادر نجات داد و در مبارزه جهانی با کمبود خون نادر نقش ایفا می‌کند. بانک خون بند ناف سازمان انتقال خون ایران بخشی از شبکه جهانی است و با استانداردهای بین‌المللی مانند WHO همخوانی دارد. جالب است که در سطح جهانی، بانک‌های مشابه مانند بانک نیویورک بیش از میلیون‌ها واحد ذخیره دارند، اما سازمان انتقال خون ایران با منابع محدود، موفقیت‌های بزرگی کسب کرده. برای مثال، در درمان بیماری‌های خونی مانند تالاسمی، سلول‌های بنیادی از این بانک استفاده شده و بیماران زیادی بهبود یافته‌اند.

کاربردها و موفقیت‌های درمانی در ایران

سلول‌های بنیادی خون بند ناف در ایران برای درمان بیماری‌های مختلفی استفاده می‌شود. یکی از کاربردها، درمان فلج مغزی است. در مطالعه‌ای در ایران، کودکان ۴ تا ۱۴ ساله با فلج اسپاستیک، سلول‌های تک‌هسته‌ای خون بند ناف را دریافت کردند و بهبود عملکرد حرکتی، کاهش اسپاسم و افزایش کیفیت زندگی مشاهده شد. این روش ایمن بود و عوارض جانبی کمی داشت، مانند سردرد موقت پس از تزریق.

در حوزه قلب، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سلول‌های مزانشیمی بند ناف می‌توانند سلول‌های قلبی آسیب‌دیده را ترمیم کنند. در یک آزمایش، سلول‌های قلبی انسانی با هیدروژن پراکسید تحت استرس قرار گرفتند و سکرتوم سلول‌های بند ناف، عملکرد انقباضی آن‌ها را بهبود بخشید. این یافته‌ها مشابه مطالعات جهانی است که در آن سلول‌های بنیادی برای بازسازی بافت قلب پس از سکته استفاده می‌شود.

علاوه بر این، در درمان سرطان‌های خونی، پیوند سلول‌های بنیادی از بانک‌های ایران موفقیت‌آمیز بوده. بیش از ۲۴۰۰ پیوند در مراکز ایرانی انجام شده و نرخ بقا بالا رفته. داستان‌های واقعی مانند نجات کودکان مبتلا به لوسمی با سلول‌های اهدایی، جذابیت این حوزه را نشان می‌دهد. در جهان، بیش از ۴۰ هزار پیوند سالانه با خون بند ناف انجام می‌شود و ایران با رشد سریع، سهم خود را افزایش داده.

مقایسه با روندهای جهانی و چالش‌ها

در سطح جهانی، بازار بانکینگ سلول‌های بنیادی در حال انفجار است و تا سال ۲۰۳۲ به بیش از ۲۲ میلیارد دلار می‌رسد. کشورها مانند آمریکا، ژاپن و کره جنوبی پیشرو هستند و بانک‌های عمومی-خصوصی دارند. ایران، با وجود تحریم‌ها، به رتبه هشتم در درمان سلولی رسیده و یکی از پنج کشور برتر در پژوهش سلول‌های بنیادی است. برای مثال، در حالی که بانک‌های آمریکایی میلیون‌ها واحد ذخیره دارند، بانک رویان با تمرکز روی کیفیت، پژوهش‌های نوینی مانند استفاده از هوش مصنوعی برای شناسایی واحدهای باارزش انجام می‌دهد.

چالش‌ها شامل کمبود تجهیزات پیشرفته و محدودیت‌های مالی است، اما ایران با خلاقیت پیش رفته. در مقایسه، کشورهای اروپایی بر بانک‌های عمومی تمرکز دارند، در حالی که ایران مدل هیبریدی را انتخاب کرده که هم دسترسی عمومی و هم گزینه خصوصی فراهم می‌کند. این رویکرد، ایران را به الگویی برای کشورهای در حال توسعه تبدیل کرده.

آینده سلول‌های بنیادی در ایران

آینده روشن است. با پیشرفت‌هایی مانند تولید سلول‌های پرتوان از پوست، ایران می‌تواند درمان‌های شخصی‌سازی‌شده ارائه دهد. بانک‌های مانند رویان و سازمان انتقال خون ایران در حال گسترش هستند و کنگره‌های بین‌المللی، دانش را به اشتراک می‌گذارند. تصور کنید که در آینده، سلول‌های بنیادی برای درمان آلزایمر یا دیابت استفاده شود – پژوهش‌های ایرانی در این مسیر هستند.

در نهایت، بانک سلول‌های بنیادی خون ایران نه تنها یک ذخیره‌گاه است، بلکه نمادی از امید و پیشرفت علمی. والدین می‌توانند با ذخیره خون بند ناف، آینده فرزندان‌شان را تضمین کنند و پژوهشگران، مرزهای دانش را جابجا می‌کنند. این حوزه، نشان‌دهنده پتانسیل ایران در علم مدرن است.

پایان مطلب./