به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، تصور کنید چشمانتان همیشه خشک و تحریک‌شده باشد، دهانتان مثل صحرا خشک شود و ساده‌ترین کارهای روزانه مثل خوردن یا صحبت کردن به یک چالش تبدیل شود. این واقعیت زندگی میلیون‌ها نفر در جهان است که با سندرم شوگرن دست و پنجه نرم می‌کنند. سندرم شوگرن، یک بیماری خودایمنی مزمن، غدد تولیدکننده رطوبت بدن مثل غدد اشکی و بزاقی را هدف قرار می‌دهد و منجر به خشکی شدید چشم و دهان می‌شود. اما حالا، پیشرفت‌های علمی در زمینه سلول‌های بنیادی، امیدی تازه برای این بیماران به ارمغان آورده است.

سندرم شوگرن: دشمنی پنهان در بدن

سندرم شوگرن اغلب با علائم ساده‌ای مثل خشکی چشم و دهان شروع می‌شود، اما می‌تواند به مشکلات جدی‌تری مثل آسیب به کلیه‌ها، ریه‌ها یا حتی مغز منجر شود. این بیماری بیشتر زنان را پس از ۴۰ سالگی درگیر می‌کند و سیستم ایمنی بدن به اشتباه به غدد خود حمله می‌کند. نتیجه؟ التهاب مزمن، کاهش تولید اشک و بزاق، و در نهایت، کاهش کیفیت زندگی. درمان‌های سنتی مثل قطره‌های چشمی مصنوعی یا داروهای ضدالتهاب فقط علائم را تسکین می‌دهند، نه اینکه ریشه مشکل را حل کنند. اما چرا سلول‌های بنیادی وارد میدان شده‌اند؟ چون این سلول‌ها قدرت بازسازی و تنظیم سیستم ایمنی را دارند. تحقیقات نشان داده که سلول‌های بنیادی می‌توانند التهاب را کاهش دهند، بافت‌های آسیب‌دیده را ترمیم کنند و حتی جلوی پیشرفت بیماری را بگیرند. مثلاً در مدل‌های حیوانی، تزریق این سلول‌ها به غدد اشکی، تولید اشک را افزایش داده و التهاب را کم کرده است.

سلول‌های بنیادی مزانشیمی: قهرمانان کوچک با قدرت بزرگ

سلول‌های بنیادی مزانشیمی، که اغلب از بند ناف، مغز استخوان یا بافت چربی گرفته می‌شوند، مثل سربازان همه‌کاره عمل می‌کنند. این سلول‌ها نه تنها می‌توانند به سلول‌های دیگر تبدیل شوند، بلکه مواد ضدالتهابی ترشح می‌کنند که سیستم ایمنی را آرام می‌کنند. در یکی از تحقیقات پیشگامانه، دانشمندان سلول‌های بنیادی را به شکل قطره چشمی برای بیماران مقاوم به درمان استفاده کردند. نتایج؟ بهبود قابل توجه در تولید اشک، کاهش لکه‌های قرنیه و حتی افزایش لایه لیپیدی اشک که جلوی تبخیر را می‌گیرد. این روش، که برای اولین بار روی انسان آزمایش شد، نشان داد که بیماران با سندرم شوگرن و خشکی چشم غیرشوگرن، پس از دو هفته استفاده روزانه، علائم‌شان کمتر شد. جالب‌تر اینکه، این درمان عوارض جدی نداشت و حتی تا ۱۲ ماه بعد، اثرات مثبتش ادامه داشت.

اما چرا این سلول‌ها اینقدر مؤثرند؟ آنها با کاهش سطوح اینترلوکین-۶ و اینترلوکین-۱۷، که التهاب را شعله‌ور می‌کنند، کار می‌کنند. همچنین، تولید موکین ۵AC را افزایش می‌دهند که به مرطوب نگه داشتن چشم کمک می‌کند. در آزمایش‌های حیوانی روی موش‌های مبتلا به سندرم شوگرن، تزریق سلول‌های بنیادی به غدد اشکی یا زیر ملتحمه، نه تنها تولید اشک را بیشتر کرد، بلکه تعداد سلول‌های گوبلت در ملتحمه را افزایش داد – سلول‌هایی که مخاط محافظ تولید می‌کنند. این یافته‌ها هیجان‌انگیزند چون نشان می‌دهند سلول‌های بنیادی می‌توانند مسیرهای التهابی مثل اتوفاژی را مهار کنند، که در پیشرفت بیماری نقش کلیدی دارد.

از آزمایشگاه به کلینیک: داستان موفقیت‌های واقعی

فکر کنید به بیمارانی که سال‌ها با خشکی چشم شدید زندگی کرده‌اند و حالا با یک درمان ساده، بینایی‌شان بهبود می‌یابد. در یک آزمایش بالینی نوآورانه، سلول‌های بنیادی از بند ناف گرفته‌شده را به قطره چشمی تبدیل کردند و روی ۱۶ بیمار آزمایش کردند. ۱۱ نفر با خشکی چشم غیرشوگرن و ۵ نفر با سندرم شوگرن. پس از درمان، امتیاز شاخص بیماری سطح چشم (OSDI) کاهش یافت، زمان شکستن لایه اشک افزایش یافت و تست شیرمر – که تولید اشک را اندازه می‌گیرد – بهبود چشمگیری نشان داد. حتی تحلیل پروتئومیک اشک‌ها تأیید کرد که التهاب ناشی از سلول‌های تی‌هلپر ۱۷ کاهش یافته است. این نتایج، که در سال ۲۰۲۵ منتشر شد، نخستین گام به سوی درمان‌های موضعی بدون نیاز به تزریق است.

در جاهای دیگر جهان، درمان با سلول‌های بنیادی مشتق از چربی یا مغز استخوان هم نتایج مشابهی داشته. مثلاً در دانمارک، تزریق سلول‌های بنیادی به غدد اشکی بیماران سندرم شوگرن، تولید اشک را افزایش داد. حتی در مدل‌های موشی، این سلول‌ها نشانگرهای اتوفاژی مثل ATG5 و LC3B-II را کم کردند، که به معنای کاهش مرگ سلولی برنامه‌ریزی‌شده است. این پیشرفت‌ها نه تنها برای خشکی چشم، بلکه برای علائم سیستمیک مثل خستگی و درد مفاصل هم امیدبخش‌اند. تصور کنید، بیمارانی که قبلاً به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی وابسته بودند، حالا با یک درمان طبیعی‌تر، زندگی بهتری داشته باشند.

چالش‌ها و آینده روشن: آیا این درمان برای همه است؟

هرچند سلول‌های بنیادی هیجان‌انگیزند، اما چالش‌هایی هم وجود دارد. هزینه تولید، نیاز به تجهیزات پیشرفته و اطمینان از ایمنی – مثل جلوگیری از تومورزایی – مسائلی هستند که دانشمندان در حال حل‌شان‌اند. اما پیشرفت‌ها سریع است. مثلاً استفاده از اگزوزوم‌های سلول‌های بنیادی – وزیکول‌های کوچک پر از مواد مفید – می‌تواند درمان را ساده‌تر کند، چون ذخیره و حمل‌شان آسان‌تر است. در تحقیقات اخیر، این اگزوزوم‌ها التهاب را در خشکی چشم مرتبط با سندرم شوگرن کاهش دادند و حتی در بیماری‌های دیگر مثل رتینوپاتی دیابتی موفق بودند.

برای جالب‌تر شدن، به فکر درمان‌های ترکیبی باشید: سلول‌های بنیادی با پلاسمای غنی از پلاکت یا حتی هوش مصنوعی برای شخصی‌سازی درمان. در مکزیک، کلینیک‌هایی سلول‌های بنیادی را برای مدیریت علائم سندرم شوگرن استفاده می‌کنند و بیماران گزارش می‌دهند که کیفیت زندگی‌شان بهبود یافته. حتی در ویسکانسین آمریکا، نخستین بیمار سندرم شوگرن با سلول‌های بنیادی برای خشکی دهان درمان شد و نتایج اولیه مثبت بود. این داستان‌ها نشان می‌دهد که علم نه تنها در آزمایشگاه، بلکه در زندگی واقعی تأثیرگذار است.

سلول‌های بنیادی و سیستم ایمنی: راز موفقیت

یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های سلول‌های بنیادی، توانایی‌شان در تنظیم سیستم ایمنی است. در سندرم شوگرن، لنفوسیت‌ها به غدد حمله می‌کنند، اما سلول‌های بنیادی با ترشح فاکتورهایی مثل IL-10 و TGF-beta، این حمله را متوقف می‌کنند. در یک مطالعه، سلول‌های بنیادی مشتق از بند ناف، تولید اینترلوکین-۱۲ توسط سلول‌های دندریتیک را کاهش داد و جلوی التهاب را گرفت. این یعنی نه تنها علائم موضعی مثل خشکی چشم، بلکه علائم سیستمیک مثل آسیب به ارگان‌های حیاتی هم می‌تواند کنترل شود. جالب است که این سلول‌ها حتی می‌توانند سلول‌های تی‌رگولاتوری را افزایش دهند – سلول‌هایی که سیستم ایمنی را آرام نگه می‌دارند.

در آزمایش‌های حیوانی، موش‌های مبتلا به سندرم شوگرن پس از تزریق سلول‌های بنیادی، تعداد فوکوس‌های التهابی در غدد اشکی کم شد و نشانگرهای B220 – که نشان‌دهنده سلول‌های B است – کاهش یافت. این یافته‌ها به معنای کاهش تولید آنتی‌بادی‌های خودی است که بیماری را بدتر می‌کنند. حتی در انسان‌ها، درمان با سلول‌های بنیادی آلوژنیک – از اهداکننده – ایمن بوده و نیاز به تطبیق HLA ندارد، چون این سلول‌ها ایمنی‌زدا هستند.

امید برای میلیون‌ها: گام‌های بعدی در درمان

حالا که سلول‌های بنیادی ثابت کرده‌اند می‌توانند خشکی چشم در سندرم شوگرن را درمان کنند، آینده چه می‌گوید؟ آزمایش‌های بزرگ‌تر با کنترل مثبت، مثل مقایسه با داروهای فعلی، لازم است. اما نتایج اولیه نشان می‌دهد که این روش می‌تواند استاندارد مراقبت را تغییر دهد. تصور کنید قطره‌های چشمی سلول بنیادی در داروخانه‌ها موجود باشد یا تزریق‌های ساده در کلینیک‌ها. برای بیماران شدید، که خطر لنفوم یا نارسایی ارگان‌ها را دارند، این درمان می‌تواند نجات‌بخش باشد.

در نهایت، سندرم شوگرن دیگر یک بیماری فراموش‌شده نیست. با سلول‌های بنیادی، بیماران می‌توانند به زندگی عادی برگردند – بدون وابستگی به داروهای پرعوارض. این پیشرفت‌ها یادآوری می‌کنند که علم همیشه در حال حرکت است و امید همیشه وجود دارد. اگر شما یا عزیزانتان با این بیماری درگیرید، با پزشکتان در مورد گزینه‌های نوین صحبت کنید. آینده روشن است، و سلول‌های بنیادی کلید آن هستند.

پایان مطلب./