به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، یران طی سال‌های اخیر با توسعه شبکه بانک‌های خون بندناف و افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی نمونه‌ها، به یکی از کشورهای پیشرو در پزشکی بازساختی تبدیل شده است. گزارش نوامبر ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که حدود ۲۵۰ هزار نمونه خون بند ناف در بانک‌های خصوصی و عمومی کشور ذخیره شده که بخش عمده آن مربوط به بانک خصوصی رویان است. این پیشرفت در کنار افزایش تقاضای خانواده‌ها برای ذخیره‌سازی نمونه‌ها و گسترش تحقیقات بالینی، تصویر جدیدی از توان علمی ایران در حوزه سلول‌های بنیادی ارائه می‌دهد. متن حاضر با بررسی تاریخچه، شیوه‌های مطالعاتی، دستاوردها و چشم‌انداز آینده این حوزه، وضعیت کنونی ایران را در پرتو تحولات جهانی تحلیل می‌کند.

مقدمه
ذخیره‌سازی خون بند ناف یکی از رویکردهای مهم در حوزه پزشکی بازساختی به شمار می‌رود و امکان استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان طیفی از بیماری‌ها را فراهم می‌کند. در بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهایی که زیرساخت‌های درمانی و پژوهشی پیشرفته دارند، ذخیره‌سازی خون بند ناف به بخشی از سیاست‌های ملی سلامت تبدیل شده است. ایران نیز از اوایل دهه هشتاد شمسی فعالیت خود را در این حوزه آغاز کرد و طی سال‌های اخیر با توسعه مراکز وابسته و افزایش ظرفیت بانک‌ها، جایگاه برجسته‌ای در سطح منطقه و جهان به دست آورده است. گزارش‌های منتشرشده در نوامبر ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که ایران اکنون از نظر تعداد نمونه‌های ذخیره‌شده خون بند ناف، در جایگاه دوم جهان قرار گرفته است. این دستاورد نه تنها نشان‌دهنده ارتقای علمی کشور است، بلکه بیانگر اعتماد روزافزون خانواده‌ها و گسترش فرهنگ ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی نیز هست. اهمیت این موضوع زمانی ملموس‌تر می‌شود که بدانیم سلول‌های بنیادی بند ناف قادرند در درمان بیماری‌های خونی، اختلالات ژنتیکی، نقص‌های ایمنی و برخی بیماری‌های عصبی نقش اساسی ایفا کنند.

تاریخچه
تاریخچه ذخیره‌سازی خون بند ناف در ایران به اوایل دهه ۱۳۸۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که نخستین نمونه‌ها در بانک رویان نگهداری شدند. در سال‌های ابتدایی، ذخیره‌سازی خون بند ناف در کشور ناشناخته بود و تعداد نمونه‌های جمع‌آوری‌شده محدود بود. اما با افزایش آگاهی والدین، برگزاری همایش‌های علمی، پیشرفت تحقیقات در زمینه پیوند سلول‌های بنیادی و ورود دانشگاه‌ها به این حوزه، روند ذخیره‌سازی جهش قابل‌توجهی پیدا کرد. ایجاد بانک‌های خصوصی و عمومی در استان‌های مختلف، استانداردسازی فرایند جمع‌آوری، توسعه آزمایشگاه‌های مجهز برای ارزیابی کیفیت سلول‌ها و راه‌اندازی مراکز مشاوره باعث شد ایران در مدت کوتاهی به یکی از کشورهایی تبدیل شود که توانایی ذخیره‌سازی در مقیاس بالا را دارد. طی دهه گذشته، حجم تحقیقات مرتبط با سلول‌های بنیادی بند ناف در کشور نیز افزایش یافته و این موضوع توجه جامعه پزشکی و خانواده‌ها را بیشتر به ارزش این سلول‌ها جلب کرده است. در نتیجه، میزان مشارکت خانواده‌ها در ذخیره‌سازی نمونه‌ها به‌ویژه در شهرهای بزرگ افزایش یافت و ظرفیت بانک‌ها چند برابر شد.

شیوه مطالعاتی

مطالعاتی که در ایران و جهان درباره سلول‌های بنیادی بند ناف انجام می‌شود معمولاً در دو دسته اصلی قابل بررسی است: مطالعات بالینی و مطالعات آزمایشگاهی یا پیش‌بالینی. در مطالعات بالینی، محققان اثر سلول‌های بنیادی را بر درمان بیماری‌هایی مانند تالاسمی، کم‌خونی‌های مادرزادی، لوسمی، برخی بیماری‌های خودایمنی و مشکلات عصبی بررسی می‌کنند. این مطالعات نیازمند رعایت استانداردهای بسیار دقیق هستند؛ زیرا سلول‌های بنیادی باید از نظر کیفیت، زنده‌مانی و ایمنی بررسی شوند. در این مطالعات معمولاً نمونه‌های ذخیره‌شده در بانک‌های معتبر مورد استفاده قرار می‌گیرند که کیفیت آنها با روش‌های مولکولی و فنی سنجیده شده است. از طرف دیگر، مطالعات پیش‌بالینی با هدف بررسی مکانیسم‌های اثر سلول‌های بنیادی انجام می‌شوند. در این مطالعات معمولاً از مدل‌های حیوانی یا سلول‌های کشت‌شده استفاده می‌شود تا مشخص شود سلول‌های بنیادی چگونه می‌توانند در کاهش التهاب، افزایش ترمیم بافتی یا بازسازی ساختارهای آسیب‌دیده نقش ایفا کنند. این مطالعات پایه علمی لازم برای انجام کارآزمایی‌های بالینی را فراهم می‌کنند. همچنین، بخشی از مطالعات بر ارتقای روش‌های بانکی‌سازی تمرکز دارد؛ از جمله روش‌های جدید انجماد سلولی، بهبود استانداردهای نگهداری، و بررسی عوامل موثر بر حفظ کیفیت سلول‌ها در طولانی‌مدت. ترکیب این مطالعات نشان می‌دهد ایران نه تنها در ذخیره‌سازی نمونه‌ها فعال است، بلکه در توسعه علمی حوزه نیز نقش قابل‌توجهی دارد.

نتایج
بر اساس گزارش‌های رسمی، ایران با ذخیره حدود ۲۵۰ هزار نمونه خون بندناف توانسته است جایگاه دوم بانک‌های خون بندناف  جهان یعنی بانک‌هایی که بیش از صد تا چهارصد هزار واحد خون بندناف ذخیره کرده‌اند. این حجم از ذخیره‌سازی نشان‌دهنده رشد هم‌زمان زیرساخت‌ها، تجهیزات آزمایشگاهی، فرایندهای استاندارد و آگاهی عمومی است. با توجه به اینکه بسیاری از بیماران مبتلا به بیماری‌های خونی یا نقص‌های سیستم ایمنی تنها با پیوند سلول‌های بنیادی قابل درمان هستند، افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی اهمیت بالینی قابل‌توجهی دارد. در سال‌های اخیر، تعداد بیمارانی که از سلول‌های بنیادی بند ناف برای درمان استفاده کرده‌اند افزایش یافته است و این امر نشان می‌دهد که ذخیره‌سازی نمونه‌ها می‌تواند به عنوان یک پشتوانه درمانی درازمدت برای خانواده‌ها محسوب شود. از سوی دیگر، افزایش حجم نمونه‌ها امکان انجام مطالعات گسترده‌تر را فراهم کرده است. داده‌های جمع‌آوری‌شده از صدها هزار نمونه اکنون در اختیار محققان قرار دارد و می‌تواند برای تحلیل‌های ژنتیکی، مطالعات اپیدمیولوژیک و بررسی عوامل موثر بر کیفیت سلول‌ها مورد استفاده قرار گیرد. این موضوع نقش ایران را در پژوهش‌های بین‌المللی نیز پررنگ‌تر کرده است.

دستاوردها
مهم‌ترین دستاورد ایران در این حوزه، ایجاد شبکه گسترده‌ای از مراکز ذخیره‌سازی خون بند ناف است که در سراسر کشور فعالیت می‌کنند. این شبکه موجب شده است دسترسی خانواده‌ها به خدمات ذخیره‌سازی آسان‌تر شود و کیفیت نمونه‌ها نیز ارتقا یابد. پیشرفت علمی کشور در این حوزه باعث شده است ایران نه‌تنها توانایی ذخیره‌سازی گسترده داشته باشد، بلکه در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی نیز در سطح منطقه پیشتاز باشد. ارائه خدمات مشاوره علمی، طراحی برنامه‌های آموزشی برای والدین و متخصصان، و ارتقای سیستم‌های نگهداری از دیگر دستاوردهای مهم است. علاوه بر این، مطالعات منتشرشده نشان می‌دهند که سلول‌های بنیادی بند ناف می‌توانند در درمان بیماری‌هایی که تاکنون هیچ درمان قطعی نداشتند موثر باشند؛ از جمله برخی بیماری‌های عصبی و اختلالات مادرزادی. این یافته‌ها باعث شده است خانواده‌ها نگرش مثبت‌تری نسبت به ذخیره‌سازی خون بند ناف داشته باشند.

گام بعدی مطالعه

با توجه به افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی و رشد پژوهش‌های مرتبط، گام بعدی تمرکز بر مطالعات کلینیکی گسترده‌تر، همکاری بین‌المللی و ایجاد بانک‌های چندمرکزی است. بسیاری از متخصصان معتقدند که باید زیرساخت‌هایی فراهم شود تا امکان استفاده گسترده‌تر از سلول‌های بنیادی بند ناف در درمان بیماری‌های جدیدتر مانند بیماری‌های متابولیک، بیماری‌های نورودژنراتیو و اختلالات التهابی فراهم شود. همچنین لازم است سامانه‌های دیجیتال پیشرفته برای مدیریت داده‌های ذخیره‌سازی توسعه یابد تا دسترسی پژوهشگران به اطلاعات دقیق آسان‌تر شود. تدوین استانداردهای جدید، استفاده از فناوری‌های پیشرفته در انجماد سلولی، و توسعه روش‌های نوین تحلیل داده‌ها نیز از جمله گام‌های مهم آینده محسوب می‌شوند. به نظر می‌رسد ایران با توجه به ظرفیت فعلی می‌تواند نقش مهمی در شبکه بین‌المللی تحقیقات سلول‌های بنیادی ایفا کند و در پروژه‌های مشترک جهانی مشارکت فعال داشته باشد.

پایان مطلب/.