دکتر آرش خجسته، دانشیار گروه جراحی دهان، فک و صورت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی،سرپرست معاونت پژوهشی دانشکده دندان پزشکی دانشگاه شهید بهشتی و مسئول کمیته دانشجویی ستاد توسعه سلول های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است.در سال 1382 از دانشگاه علوم پزشکی تهران در رشته دندانپزشکی فارغ التحصیل شده در سال 1387 بورد تخصصی جراحی دهان فک و صورت را از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه اول در یافت نمود. 
دکتر خجسته فلوشیپ جراحی شکاف های فکی را  در همان سال از بلژیک  دریافت نمود. وی پس از 4 سال به رتبه دانشیاری گروه جراحی دهان، فک و صورت دنشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی رسید و همچنین پس از دو سال به عضویت انجمن جراحان دهان، فک و صورت آمریکا در آمدو  در حال  حاضر عضو هیات مدیره و مسوول کمیته علمی انجمن  جراحان دهان٬ فک و صورت می باشد.  
روش های مختلف بازسازی استخوان، درمان ضایعات استخوانی با منابع مختلف پیوند استخوانی و استفاده از فاکتورهای رشدی و همچنین سلول های بنیادی به عنوان حوزه اصلی فعالیت های وی شناخته می شود. در حوضه فعالیت های کلینیکی، درمان جراحی تصحیحی فک (جراحی ارتوگناتیک)، جراحی بازسازی استخوان (پیوند استخوان)، جراحی ایمپلنت های دندانی، و جراحی شکاف آلوئول می باشد. 
آنچه در پی می آید حاصل مصاحبه پایگاه اطلاع رسانی بنیان با این محقق و پژوهشگر سلول های بنیادی است.

آقای دکتر لطفا برای ما بفرمایید چه عواملی باعث بروز ضایعات استخوانی در ناحیه فک می شود؟
تحقیقات من در 10 سال گذشته به صورت خاص در ارتباط با بازسازی استخوان و متمرکز روی استخوان های فک بوده و مطالعات  در این زمینه در مرحله پایه، آزمایشگاهی و کلینیکی انجام شده است. در این مطالعات کاربردهای مختلف و نتایج درمان با سلول های بنیادی ، به وسیله حامل های مختلف در ضایعات مختلف استخوانی سنجیده شد.
ضایعات استخوانی در ناحیه فک و صورت منتج از عوامل مختلفی است. برخی از این ضایعات از جمله شکاف لب و کام که همراه با شکاف استخوان فک بالا است، در این گروه قرار می گیرد. ضایعات دیگر ممکن است بر اثر تصادف اتفاق بیافتد. در بسیاری از تصادف ها به استخوان های فک و صورت آسیب رسیده و در نتیجه قسمتی از استخوان فک از بین خواهد رفت. دسته بعدی، وجود ضایعات مختلف در داخل فک مانند تومورهای مختلف یا درمان تومورها و سرطان هایی که منجر به از بین رفتن قسمت هایی از استخوان فک می شود و یا درمان سرطان که منجر به برداشتن قسمتی از فک خواهد شد است. 
دسته دیگری هم که بسیار هم شایع است یا به دلیل کشیدن دندان است و یا فک با افزایش سن دچار تحلیل خود به خودی می شود. از آنجایی که  یکی از عملکردهای مهم فک در انسان علاوه بر صحبت کردن و زیبایی صورت، جویدن است، در صورتی که دندان ها نباشند عملکرد جویدن مختل خواهد شد که این بر سیستم گوارشی بیماران هم تاثیرگذار خواهد بود. بنابراین لازمه بازسازی دندانی بیمار، بازسازی استخوان تحلیل رفته بوده و بسیاری از درمان ها در جهت بازسازی استخوان تحلیل رفته است.
پیوند استخوان به نظر کار راحتی نیست و احتمالا مشکلاتی را برای بیمار به همراه دارد. در این باره برایمان توضیح بفرمایید.
در دنیا سالانه هزاران پیوند استخوان در جهت درمان ضایعات استخوانی با عللی که ذکر شد انجام می گیرد. البته پیوند استخوان هزینه بسیار زیادی برای سیستم بهداشت و درمان یک کشور خواهد داشت. امروزه بهترین درمان در این زمینه پیوند استخوان اوتوژن و یا برداشت استخوان از خود فرد جهت درمان ضایعه است.
منابعی که برای برداشتن استخوان به کار گرفته می شوند گوناگون هستند و بستگی دارد استخوانی که از فرد برای پیوند برداشته می شود برای چه نوع ضایعه ای مورد استفاده قرار گیرد. اگر ضایعات کوچک استخوانی بودند، می توانیم از منابع داخل دهانی مانند چانه، قسمت انتهای فک پایین و فک بالا استفاده کنیم. اما در مواردی که با ضایعه بزرگ استخوانی مواجه هستیم باید از منابع خارج دهانی مانند استخوان لگن، استخوان دنده و یا از استخوان جمجمه استفاده کنیم.
البته این راه درمانی معایبی نیز دارد. زیرا نه تنها میزان موفقیت پیوند اتوژن به 100% نرسیده است و میزان موفقیت در بهترین حالت  80 تا 85 درصد است، بلکه با مشکلاتی هم مواجه است. برای پیوند اتوژن از یک طرف بیمار باید در بیمارستان بستری شود و از طرف دیگر دچار درد و ناراحتی در یک نقطه دیگر بدن می شود. برای مثال راه رفتن فرد برای مدتی با مشکل خواهد بود. همچنین هزینه زیادی هم برای بیمار دارد.
علم نوین کمکی به رفع این مشکلات کرده است؟
بله. علم نوین به دنبال بازسازی و احیای بافت ها و اعضای از دست رفته است. در تلاشیم تا با استفاده از اصول پزشکی بازسازی و مهندسی بافت از یک طرف این مشکلات را برای بیماران کم تر کنیم و از طرف دیگر از هزینه درمان بکاهیم.
راهکاری برای جایگزینی پیوند استخوان وجود دارد؟
طب بازساختی (Regenerative ) در طول 15 سال گذشته در دنیا و در 10 سال گذشته در کشور ایران از سه طریق برای پیدا کردن راهکار اقدام کرده است. این سه راهکار سه ضلع یک مثلث هستند. ضلع اول ساخت مواد جایگزین شونده استخوان که قادر باشد جایگزین استخوان شود. ضلع دوم  ر مثلث استفاده از فاکتورهای رشد جهت تحریک استخوان سازی است.مهم ترین فاکتور رشدی که برای بازسازی استخوان استفاده می شود، فاکتور رشدی پروتئین های  استخوانی یا BMP است که امروزه به شکل نو ترکیب در دنیا جهت ساخت استخوان وجود دارد.
البته ساخت پروتئین ها و فاکتورهای رشد بسیار پر هزینه است. با وجود اینکه ساخت مقدار کمی از پروتئین ها و فاکتورهای رشد میلیون ها تومان هزینه دارد، اما وجود آن ها هم برای بازسازی استخوان کافی نیست. بنابراین فاکتور سومی هم باید وجود داشته باشد که این ضلع سوم سلول های بنیادی هستند.
سلول های بنیادی پالپ دندان ، ضلع سوم و تکمیل کننده پروسه درمانی است؟
دقیقا. تحقیقات ما در چند سال گذشته در ارتباط با سلول های بنیادی مزانشیمی و تاثیر آن ها در درمان ضایعات مختلف استخوانی است. سلول های بنیادی مزانشیمی از چند منبع مختلف قابل دستیابی هستند. یکی از منابع سلول های مغز استخوان (Bone marrow) , منبع دیگر از چربی ها است. این چربی که در داخل بدن وجود دارد را می توان از طریق لیپوساکشن به دست آورد. منبع دیگر، چربی گونه است که در زمان خیلی کوتاه می توان به این چربی دسترسی پیدا و از آن به عنوان یک منشا سلول های بنیادی استفاده کرد. 
سلول های بنیادی موجود در پالپ دندان هم منبع دیگر ما است که به راحتی قابل دسترسی است. این ها سلول هایی هستند که در پالپ دندان وجود دارند. در دانشکده دندان پزشکی شهید بهشتی، هر روزه تعداد زیادی از بیماران برای جراحی دندان عقل نهفته یا کشیدن دندان برای ارتودنسی مراجعه می کنند. پالپی که در این دندان ها وجود دارد و به طور معمول دور ریخته می شود، یک منبع غنی برای سلول های بنیادی است. 
 در تحقیقاتی که سال گذشته در مرکز تحقیقات  دانشگاه شهید بهشتی انجام شد، مشاهده کردیم قدرت رشد و تمایز این سلول ها در بسیاری از موارد بهتر از سلول هایی است که از مغز استخوان به دست می آیند. ضمنا این سلول ها را روی حامل های مختلف و مواد جایگزین شونده مختلف استخوان برده شد و مشاهده کردیم قدرت چسبندگی، تمایز و رشد آن ها مطلوب تر و بهتر است.
سنی که بیماران برای خارج کردن دندان عقل مراجعه می کنند بین 18 تا 30 سال و سن بیمارانی که برای ارتودنسی مراجعه می کنند نوجوانی و جوانی است.  ممکن است بیماران در این سن نیاز به درمان بازساختی نداشته باشند، بنابراین می توانند پالپ خود را ذخیره و محافظت کنند تا در سال های آینده در صورتی که نیاز به درمان پیدا کردند این پالپ بانک شده برای آن ها منبعی باشد و نیاز نباشد از منبع مغزاستخوان استفاده کنند.
در کشورهای دیگر تجربه موفقی از بانک پالپ دندان وجود دارد؟
بله. این ذخیره سازی در کشورهای آمریکا، ژاپن، نروژ، فرانسه و ایتالیا در حال انجام است و در نروژ تا کنون صد هزار نمونه پالپ دندان بانک شده است. البته ممکن است بسیاری از بیماران در نگاه اول فکر کنند به ذخیره این سلول ها نیاز ندارند، اما با توجه به قدرتی که سلول های پالپ دارد و اینکه این دندان ها قرار است دور ریخته شود و استفاده دیگری ندارد، بنابراین ذخیره آن ها ضرری ندارد.
استفاده از سلول های مزانشیمی در حوزه استخوان در 10 سال گذشته نشان داده است که می تواند نتایجی نزدیک به استخوان اتوژن داشته باشد. البته این نتایج در شرایطی حاصل خواهد شد که در کنار فاکتورهای رشدی و مواد جایگزین شونده استخوان قرار بگیرد و سه ضلع مثلث درکنار هم باشد. اما آخرین مطالعات نشان داده است در این شرایط هم نتایج باز هم نسبت به استخوان اتوژن پایین تر است. یعنی برای رسیدن به استاندارد درمان اتوژن به خصوص در ضایعات بزرگ استخوانی، هنوز باید تلاش کنیم.
تحقیقات در این زمینه چه نتایجی داشته است؟
در مطالعه ای که پنج سال گذشته در بیمارانی که تحلیل شدید استخوان فک در قسمت خلف فک بالا داشتند، انجام شد از سلول های بنیادی مزانشیمی که از خود بیماران استخراج کردیم به همراه مواد جایگزین شونده استخوان در جراحی که نام آن " بالا بردن کف سینوس در قسمت خلفی فک بالا برای جایگزین کردن ایمپلنت های درمانی"  است، استفاده شد .نتایج به دست آمده بسیار خوب و قابل مقایسه با درمان های استاندارد دیگر بود. اما این نوع درمان از یک طرف بسیار پر هزینه بود و از طرف دیگر نوع تحلیل به صورتی بود که بتوان با درمان های ساده تر هم آن را درمان کرد. بنابراین باید از درمانی استفاده شود که برای بیمار چه از نظر اقتصادی و چه از نظر نتیجه و چه از نظر رنجی که در فرآیند درمان انجام می شود مطلوب باشد.
هدف تحقیقات٬ درمان بیمار است نه صرفا انجام تحقیقات و ارائه نتیجه! برای رسیدن به این مقصود باید همه جوانب مانند راحتی کار، هزینه، زمان انجام کار درکنار هم سنجیده شود.
سلول درمانی شکاف لب و کام چطور بود؟
سلول های بنیادی مزانشیمی را در بیماران شکاف لب و کام آزمایش کردیم . نتایج در وهله اول نسبت به درمان پیوند استخوان اتوژن پایین تر بود، سپس فاکتور رشدی هم به آن اضافه کردیم،  نتایج بهتر و به پیوند اتوژن نزدیک تر شد. بنابراین باید فعالیتی انجام دهیم که سلول های بنیادی قوی تر شده، ماندگاریشان بیشتر شود، توانایی تمایز آن ها سریع تر شود و نحوه انتقال از آزمایشگاه به کلینیک و روی بدن انسان مطلوب تر شود. زیرا ممکن است سلول ها در فرایند انتقال از دست بروند.
حوزه صنعت در این زمینه فعالیت هایی انجام می دهد تا بتواند حامل هایی را بسازد که باعث انتقال بهتر سلول ها شده و سلول ها قدرت بیشتری در تمایز و رشد داشته باشند.امیدواریم به روزی برسیم که درمان طب بازساختی باعث کاهش درد و رنج بیماران شده و درمان آن ها با هزینه مناسب تر باشد.
امکان نگهداری  سلول های بنیادی پالپ دندان چگونه است ؟
مطالعات مختلف عدد بین  500 هزار تا 2 میلیون سلول را برای ذخیره حداقل  سلول پالپ دندان ذکر می کنند. تکثیر این سلول ها با یک تفاوت های جزئی در محیط آزمایشگاه همانند سلول های دیگر است. البته قدرت تکثیر و تمایز سلول های بافت های مزانشیمی مانند مغز استخوان، چربی، پالپ دندان نسبت به خون بندناف به دلیل اینکه منشا جنینی دارد پایین تر است. کلا سلول های مزانشیمی بنیادی نسبت به سلول های جنینی بنیادی هم از نظر تمایز و از لحاظ رشدی قدرت کم تری دارند به همین دلیل کاربرد آن ها در بازسازی کم تر است. اما به دلیل اینکه در دسترس هستند ممکن است در آینده راهکارهایی پیدا شود که قادر باشیم سلول های ضعیف با قدرت بیشتری داشته باشیم بنابراین ذخیره آن ها توجیه خواهد داشت.
این تحقیقات هنوز در مرحله آزمایشی است. فعالیت ما در طول دو سال گذشته در این زمینه بوده است که بررسی کنیم قابلیت رشد و تمایز سلول های پالپ دندانی چگونه است. طبق نتایج به دست آمده مشاهده کردیم رشد و تمایز آن ها مانند بقیه سلولهای بنیادی است. در حال حاضر در حال تحقیق در زمینه فرایند نگهداری آن ها هستیم. شروع کار تا پایان سال جاری است که بعد از آن فرایند پذیرش و ثبت نام بیمار از طریق سایت دانشکده امکان پذیر خواهد شد.
ستاد توسعه سلول های بنیادی چه نقشی دارد؟
این ستاد سعی می کند در زمینه های مختلف نقش حمایتی در حوزه های مختلفی مانند دانشجویی، طرح های تحقیقاتی، فناوری، شرکت های دانش بنیان، آزمایشگاه ها و... داشته باشد به عنوان مثال از سراسر کشور طرح های زیادی در ارتباط با فناوری به ستاد ارائه شده است. ستاد هم در طول سه الی چهار سال گذشته از آن ها حمایت کرده و نتایج آن در حال ارائه است. 
در آبان امسال، ستاد چهارمین سمینار ایده پردازی دانشجویی را برگزار خواهد کرد. در ۳ سال گذشته ٬ سالانه بیش از  100 ایده در این سمینار از سراسر کشور ارائه می شود که ایده های برخی دانشجویان واقعا حیرت برانگیز است. از بین 100 ایده برگزیده در دو مرحله داوری به 20 ایده برگزیده جوایز تعلق خواهد گرفت. از 10 ایده نیز جهت تبدیل به طرح تحقیقاتی حمایت می شود. 
ستاد از طرح های فناوری که تبدیل به یک تولید صنعتی می شود ، حمایت می کند. ستاد در حوزه آزمایشگاه ها تلاش می کند شبکه جامعه آزمایشگاهی ستاد سلول های بنیادی را طراحی کند تا آزمایشگاه های دانشگاه های مختلف و پژوهشگاه و... قادر باشند جزو آن ها باشند تا اگر آزمایشگاهی چیزی کم دارد بتواند از آزمایشگاه دیگر استفاده کند. 
 در حقیقت نقش ستاد یک نقش حمایتی است. ستاد سعی می کند حمایت هایش را از طریق دانشگاه ها انجام دهد تا دانشگاه ها قادر باشند پژوهشگرانشان را حمایت کنند. فعالیت محققانی که در زمینه سلول های بنیادی فعالیت می کنند با وجود مرکزی که می توانند در صورت برخورد با مشکل به آن مراجعه کنند و از حمایت های مادی و اجرایی برخوردار شوند سریع تر و بهتر خواهد شد.
چشم انداز این دانش چگونه است؟
آروزی من این است که علم طب بازساختی قادر باشد٬ ضایعه ای را که در بدن است درمان کرده و با این کار جلوی درمان های رایج و پر هزینه گرفته شود. امیدواریم در پنج سال آینده قادر باشیم درمان ضایعات کوچک استخوانی را با سلول ها درمان کنیم. برای نقص های بزرگ زمان بیشتری لازم است.

پایان مطلب/