به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، صرع یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار داده است. این بیماری با تشنج‌های مکرر و غیرقابل‌پیش‌بینی شناخته می‌شود که به دلیل فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز رخ می‌دهد. با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در دارودرمانی، بسیاری از بیماران، به‌ویژه آن‌هایی که به صرع مقاوم به دارو مبتلا هستند، همچنان با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند. در این میان، درمان با سلول‌های بنیادی به‌عنوان یک رویکرد نوین و امیدوارکننده مطرح شده است که می‌تواند آینده‌ای روشن‌تر برای مدیریت این بیماری به ارمغان آورد.

صرع چیست و چرا درمان آن دشوار است؟

صرع یک اختلال مزمن عصبی است که حدود ۶۵ تا ۷۰ میلیون نفر در جهان را درگیر کرده است. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که فعالیت الکتریکی مغز از تعادل خارج شود و باعث تشنج‌هایی شود که می‌توانند از خفیف (مثل چند ثانیه گیجی) تا شدید (مثل تشنج‌های کلونیک-تونیک) متغیر باشند. سازمان بهداشت جهانی گزارش داده که حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد بیماران به داروهای ضدتشنج پاسخ نمی‌دهند و به اصطلاح به «صرع مقاوم به دارو» مبتلا می‌شوند. این افراد اغلب با عوارضی مثل آسیب مغزی، مشکلات شناختی و کاهش کیفیت زندگی روبه‌رو هستند.

دلیل اصلی این مقاومت به دارو هنوز به‌طور کامل روشن نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهند که تغییر در ساختار مغز (مثل اسکلروز هیپوکامپ)، التهاب مزمن و عدم تعادل بین نوروترانسمیترهای تحریکی و مهاری (مثل گلوتامات و گاما-آمینوبوتیریک اسید یا GABA) نقش مهمی دارند. داروهای موجود بیشتر بر کنترل علائم تمرکز دارند و نمی‌توانند ساختار آسیب‌دیده مغز را ترمیم کنند. اینجاست که سلول‌های بنیادی وارد عمل می‌شوند و امیدی برای تغییر این وضعیت به وجود می‌آورند.

سلول‌های بنیادی چیست و چگونه به صرع کمک می‌کنند؟

سلول‌های بنیادی سلول‌های خاصی هستند که می‌توانند به انواع مختلف سلول‌های تخصصی (مثل نورون‌ها یا سلول‌های گلیال) تبدیل شوند. این توانایی آن‌ها را به ابزاری قدرتمند برای ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده تبدیل کرده است. در مورد صرع، محققان از انواع مختلفی از سلول‌های بنیادی مثل سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSCs)، عصبی (NSCs)، جنینی (ESCs) و سلول‌های پرتوان القایی (iPSCs) استفاده کرده‌اند.

مطالعات نشان می‌دهند که پیوند این سلول‌ها می‌تواند از طریق چندین مکانیسم به بهبود صرع کمک کند:

• جایگزینی سلول‌های ازدست‌رفته: در صرع، به‌ویژه در نوع مقاوم به دارو مثل صرع لوب تمپورال، نورون‌های مهاری مثل اینترنورون‌های از بین می‌روند. سلول‌های بنیادی می‌توانند این نورون‌ها را جایگزین کنند و تعادل شیمیایی مغز را بازگردانند.
• ترشح عوامل محافظتی: سلول‌ها می‌توانند موادی مثل فاکتور رشد نورونی (BDNF) و عوامل ضدالتهابی ترشح کنند که از مرگ نورون‌ها جلوگیری می‌کند.
• کاهش التهاب: التهاب مزمن در مغز بیماران صرعی می‌تواند تشنج‌ها را تشدید کند. سلول‌های بنیادی، به‌خصوص سلول‌های بنیادی مزانشیمی ، با کاهش سیتوکین‌های التهابی مثل IL-1β و TNF-α، این مشکل را بهبود می‌بخشند.
• ترمیم ساختار مغز: این سلول‌ها می‌توانند با ترمیم سیناپس‌ها و کاهش استرس اکسیداتیو، شبکه‌های عصبی آسیب‌دیده را بازسازی کنند.

یک مطالعه برجسته در سال ۲۰۲۵ نشان داد که پیوند سلول‌های بنیادی عصبی در موش‌های مبتلا به صرع القایی، فرکانس تشنج‌ها را تا ۵۰ درصد کاهش داده و عملکرد شناختی آن‌ها را بهبود بخشیده است. این نتایج نویدبخش هستند، اما هنوز نیاز به آزمایش‌های انسانی گسترده‌تر داریم.

پیشرفت‌های اخیر در درمان صرع با سلول‌های بنیادی

استراتژی‌های ترمیم سلولی برای صرع

محققان چینی در مقاله‌ای منتشرشده در مجله Neural Regeneration Research  به بررسی جامع استراتژی‌های ترمیم صرع با سلول‌های بنیادی پرداخته‌اند. آن‌ها نشان داده‌اند که سلول‌های مزانشیمی، به‌ویژه نوع اصلاح‌شده ژنتیکی، می‌توانند با کاهش فرکانس تشنج و بهبود عملکرد حرکتی و شناختی، به بیماران کمک کنند. این مطالعه همچنین به آزمایش‌های بالینی اشاره کرده که در آن‌ها پیوند سلول‌های بنیادی جنینی به‌عنوان نورون‌های GABAergic، نتایج امیدوارکننده‌ای در درمان صرع مقاوم به دارو نشان داده است.

یکی از نکات جالب این تحقیق، استفاده از ارگانوئیدهای مغزی (مدل‌های سه‌بعدی از مغز) برای شبیه‌سازی صرع و آزمایش درمان‌ها بود. این روش به دانشمندان کمک کرده تا واکنش سلول‌ها را قبل از پیوند به بدن انسان بررسی کنند. با این حال، چالش‌هایی مثل احتمال تشکیل تومور و هزینه بالای درمان هنوز باقی است.

درمان صرع با سلول‌درمانی

در یک مینی‌ریویو منتشرشده در Frontiers in Neuroscience ، محققان تایوانی مکانیسم‌های عمل سلول‌های بنیادی را در صرع بررسی کرده‌اند. آن‌ها توضیح داده‌اند که چگونه این سلول‌ها می‌توانند با جایگزینی سلول‌های ازدست‌رفته، ترمیم میلین (پوشش محافظ اعصاب) و ترشح عوامل نوروتروفیک، به بهبود صرع کمک کنند. این مطالعه به نقش ضدالتهابی سلول‌های بنیادی مزانشیمی و NSCs تأکید دارد و نشان می‌دهد که این سلول‌ها می‌توانند التهاب را در هیپوکامپ (بخشی از مغز که در صرع لوب تمپورال آسیب می‌بیند) کاهش دهند.

یکی از نوآوری‌های این تحقیق، استفاده از سلول‌های پرتوان القایی (iPSCs) برای غربالگری داروهای ضدتشنج شخصی‌سازی‌شده است. این روش می‌تواند به پزشکان کمک کند تا درمانی متناسب با ژنتیک هر بیمار پیدا کنند، که گام بزرگی در جهت پزشکی دقیق محسوب می‌شود.

بازسازی مغز تشنج‌زا با پیوند سلول‌های بنیادی

مقاله‌ای دیگر در Frontiers in Neurology  از چین به نقش سلول‌های بنیادی به‌عنوان معماران نورومدولاتوری پرداخته است. این مطالعه نشان می‌دهد که پیوند سلول‌ها می‌تواند شبکه‌های عصبی آسیب‌دیده را بازسازی کند و با کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب، تشنج‌ها را کنترل کند. محققان به نتایج اولیه آزمایش‌های بالینی اشاره کرده‌اند که نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه تشنج و بهبود کیفیت زندگی بیماران است.

این تحقیق همچنین به چالش‌هایی مثل رد ایمنی و استانداردسازی روش پیوند پرداخته و پیشنهاد داده که استفاده از بیومتریال‌های پیشرفته و نشانگرهای زیستی اختصاصی صرع می‌تواند موفقیت این روش را افزایش دهد. به‌عنوان مثال، اندازه‌گیری بقای سلول‌ها پس از پیوند با استفاده از تصویربرداری می‌تواند به بهینه‌سازی درمان کمک کند.

مزایا و محدودیت‌های درمان با سلول‌های بنیادی

مزایا

درمان با سلول‌های بنیادی مزایای متعددی دارد. این روش نه‌تنها می‌تواند تشنج‌ها را کاهش دهد، بلکه می‌تواند به ترمیم آسیب‌های مغزی و بهبود حافظه و یادگیری کمک کند. به‌عنوان مثال، در یک مطالعه، بیمارانی که سلول‌های بنیادی دریافت کرده بودند، پس از چند ماه گزارش داده‌اند که توانایی تمرکز و انجام کارهای روزمره‌شان بهبود یافته است. این رویکرد همچنین پتانسیل شخصی‌سازی را دارد، به‌خصوص با استفاده از سلول‌های پرتوان القایی که از خود بیمار گرفته می‌شوند و خطر رد پیوند را کاهش می‌دهند.

محدودیت‌ها

با وجود این پیشرفت‌ها، موانعی نیز وجود دارد. احتمال تشکیل تومور به‌ویژه با استفاده از  ESCsیکی از نگرانی‌های اصلی است. همچنین، نرخ بقای سلول‌های پیوندی در مغز پایین است و نیاز به تکنیک‌های پیشرفته برای افزایش این نرخ احساس می‌شود. هزینه بالای تولید و پیوند سلول‌ها نیز ممکن است دسترسی به این درمان را برای همه بیماران محدود کند. علاوه بر این، مدت‌زمان طولانی آزمایش‌های بالینی و نیاز به پیگیری طولانی‌مدت، این روش را هنوز به یک درمان رایج تبدیل نکرده است.

آینده درمان صرع با سلول‌های بنیادی

آینده درمان صرع با سلول‌های بنیادی بسیار روشن به نظر می‌رسد. محققان در حال کار بر روی روش‌هایی برای بهینه‌سازی انتخاب نوع سلول، زمان پیوند و ترکیب این درمان با داروهای موجود هستند. به‌عنوان مثال، استفاده از نانوذرات برای تحویل دقیق سلول‌ها به مناطق آسیب‌دیده مغز در حال آزمایش است. همچنین، توسعه نشانگرهای زیستی اختصاصی صرع می‌تواند به پیش‌بینی پاسخ بیماران به درمان کمک کند.

توصیه‌ها برای بیماران و خانواده‌ها

اگر شما یا یکی از عزیزانتان به صرع مبتلا هستید، دانستن این موضوع که تحقیقات در حال پیشرفت است می‌تواند امیدبخش باشد. با این حال، مهم است که با پزشک متخصص خود مشورت کنید و از منابع معتبر اطلاعات به‌روز بگیرید. شرکت در آزمایش‌های بالینی (در صورت صلاحدید پزشک) می‌تواند راهی برای دسترسی به این درمان‌های نوین باشد. همچنین، حفظ سبک زندگی سالم (مثل خواب کافی و مدیریت استرس) می‌تواند به کنترل تشنج‌ها کمک کند.

نتیجه‌گیری: امیدی نو برای زندگی بهتر

درمان صرع با سلول‌های بنیادی یک مسیر نوظهور و هیجان‌انگیز است که پتانسیل تغییر زندگی میلیون‌ها نفر را دارد. با وجود چالش‌هایی مثل ایمنی و هزینه، پیشرفت‌های اخیر نشان می‌دهند که این روش می‌تواند به‌زودی به یک گزینه درمانی استاندارد تبدیل شود. از بازسازی شبکه‌های عصبی آسیب‌دیده تا کاهش التهاب و ترشح عوامل محافظتی، سلول‌های بنیادی راهی برای «بازنویسی» مغز تشنج‌زا ارائه می‌دهند. با ادامه تحقیقات و حمایت از نوآوری، آینده‌ای نزدیک در انتظار است که در آن صرع دیگر یک سد بزرگ در زندگی بیماران نباشد، بلکه چالش قابل‌کنترلی باشد که با علم و امید بر آن غلبه کنیم.

پایان مطلب./