به گزارش پایگاع اطلاع رسانی بنیان، یک کارآزمایی بالینی فاز ۱/۲a که برای نخستین‌بار در انسان انجام شده است نشان می‌دهد تزریق سلول‌های بنیادی مشتق از بافت چشم اهدایی می‌تواند علاوه بر ایمنی مناسب، منجر به بهبود قابل توجهی در بینایی بیماران مبتلا به تباهی لکه زرد نوع خشک شود. این یافته‌ها امید تازه‌ای برای یکی از رایج‌ترین دلایل نابینایی دائمی در سالمندان به همراه آورده است. در این پژوهش که بر روی بیماران مبتلا به تباهی لکه زرد پیشرفته انجام شد، سلول‌هایی که توانایی تبدیل به سلول‌های اپی‌تلیوم رنگدانه‌ای شبکیه را داشتند با روش جراحی زیرشبکیه‌ای به چشم بیماران تزریق شدند. در شش بیمار نخست که دوز کم ۵۰ هزار سلول را دریافت کردند، هیچ عارضه جدی مانند التهاب خطرناک یا تومور مشاهده نشد و نتایج نشان دادند که دید بیماران در چشم پیوندشده بهبود قابل توجهی یافته است. بیماران به طور متوسط توانستند پس از یک سال حدود ۲۱ حرف بیشتر از چارت استاندارد بینایی بخوانند. با توجه به اینکه بیماران در مرحله پیشرفته بیماری بودند، این میزان بهبود پیش‌تر در مطالعات مشابه گزارش نشده بود. گروه پژوهشی اکنون درحال بررسی ایمنی دوزهای بالاتر در بیماران دیگر است تا مشخص شود آیا این رویکرد می‌تواند به عنوان یک درمان بازساختی برای AMD معرفی شود.

مقدمه
تباهی لکه زرد وابسته به سن یکی از شایع‌ترین دلایل نابینایی دائمی در بزرگسالان بالای ۶۰ سال است. این بیماری باعث تخریب سلول‌های تخصصی اپی‌تلیوم رنگدانه‌ای شبکیه می‌شود؛ سلول‌هایی که نقش مهمی در حمایت از گیرنده‌های نوری و حفظ عملکرد بینایی دارند. در نوع خشک AMD، که بیش از ۹۰ درصد موارد را شامل می‌شود، این سلول‌ها به تدریج عملکرد خود را از دست می‌دهند و در نهایت می‌میرند. با مرگ این سلول‌ها، گیرنده‌های نوری نیز دچار اختلال عملکرد شده و به تدریج بینایی مرکزی از بین می‌رود. درمان‌های موجود عمدتاً در جلوگیری از پیشرفت بیماری مؤثرند اما قادر به بازگرداندن بینایی نیستند. همین ناکارآمدی درمان‌های فعلی سبب شده توجه پژوهشگران به سمت روش‌های بازساختی از جمله پیوند سلول‌های بنیادی معطوف شود.

تاریخچه و بستر علمی
کاربرد سلول‌های پیوندی در درمان بیماری‌های شبکیه موضوعی است که نزدیک به دو دهه مورد توجه قرار گرفته است. در سال‌های گذشته تلاش‌های متعددی برای تولید سلول‌های اپی‌تلیوم رنگدانه‌ای شبکیه از منابع مختلف سلولی انجام شده است. مطالعات اولیه نشان داده‌اند که تزریق این سلول‌ها می‌تواند به زنده‌مانی شبکیه و در برخی موارد بهبود دید کمک کند. با این حال، چالش‌های فنی و ایمنی همچنان وجود داشته و اغلب مطالعات در مراحل بسیار ابتدایی باقی مانده‌اند. آنچه این مطالعه را از پژوهش‌های قبلی متمایز می‌کند استفاده از سلول‌های بنیادی بالغ مشتق از بافت چشم اهدایی است که از نظر اخلاقی و ایمنی نسبت به منابع دیگر مزیت دارد. این سلول‌ها در شرایط آزمایشگاهی تثبیت شده‌اند و تنها قابلیت تبدیل به سلول‌های اپی‌تلیوم رنگدانه‌ای شبکیه را دارند که این موضوع خطر تشکیل سلول‌های نامطلوب را کاهش می‌دهد.

شیوه مطالعاتی
این کارآزمایی بالینی به صورت فاز ۱/۲a و با طراحی دوزافزای باز انجام شد. هدف اصلی این مرحله ارزیابی ایمنی، قابل تحمل بودن و امکان‌پذیری پیوند سلول‌های بنیادی بالغ بود. در این مرحله شش بیمار مبتلا به نوع خشک پیشرفته AMD انتخاب شدند. این بیماران بینایی بسیار محدودی داشتند و پیشرفت بیماری در آنان به مرحله‌ای رسیده بود که گزینه درمانی مؤثری برای بازگرداندن بینایی وجود نداشت. سلول‌های مورد استفاده از چشم‌های اهدایی انسان تهیه شده بود و پس از مرحله جداسازی و تکثیر، در قالب یک سوسپانسیون سلولی یکنواخت آماده شدند.

سلول‌ها از طریق جراحی ویترکتومی و تزریق دقیق زیرشبکیه‌ای وارد فضای زیرشبکیه شدند؛ فضایی که سلول‌های اپی‌تلیوم رنگدانه‌ای شبکیه به طور طبیعی در آن قرار دارند. پس از جراحی، بیماران تحت مراقبت‌های استاندارد پس ازعمل قرار گرفتند و طی ۱۲ ماه، وضعیت بینایی، ساختار شبکیه، پاسخ‌های التهابی و نشانه‌های احتمالی رشد غیرطبیعی با دقت پایش شد. معیار اصلی سنجش عملکرد بینایی، آزمون Best Corrected Visual Acuity بود که با استفاده از چارت استاندارد ETDRS انجام می‌شود.

نتایج
ارزیابی‌ها نشان دادند که روش پیوند برای دوز نخست کاملاً ایمن بوده است. هیچ‌یک از بیماران واکنش جدی التهابی، افزایش فشار داخل چشمی، عفونت یا نشانه‌ای از تشکیل تومور را تجربه نکردند. در بررسی‌های تصویربرداری، از جمله OCT، تغییرات ساختاری مثبتی در ناحیه تزریق دیده شد که می‌تواند بیانگر استقرار سلول‌های پیوندی باشد.

مهم‌ترین نتیجه اما بهبود قابل توجه در بینایی بیماران بود. بیمارانی که پیش از پیوند کمترین میزان بینایی را داشتند، پس از گذشت یک سال افزایش میانگین ۲۱ حرف در آزمون بینایی به دست آوردند. این مقدار بهبود در بیماران مبتلا به AMD خشک پیشرفته بسیار قابل توجه است، زیرا معمولاً در این مرحله بیماری، امیدی به بهبود دید وجود ندارد و حتی تثبیت وضعیت نیز موفقیت به شمار می‌رود.

در مقابل، بیمارانی که بینایی بهتری در ابتدای مطالعه داشتند، بهبود متوسط‌تری تجربه کردند. این تفاوت احتمالاً به دلیل ظرفیت بازسازی متفاوت در مراحل مختلف تخریب سلول‌های شبکیه است. با وجود این، کاهش یا بدترشدن بینایی در هیچ‌یک از بیماران مشاهده نشد.

دستاورد
نتایج این کارآزمایی نقطه عطف مهمی در مسیر درمان بیماری‌های تحلیل‌برنده شبکیه به شمار می‌رود. برای نخستین‌بار در یک مطالعه انسانی نشان داده شد که سلول‌های بنیادی بالغ مشتق از بافت چشم انسان می‌توانند در بیماران مبتلا به AMD خشک پیشرفته نه‌تنها ایمن باشند، بلکه بهبود واقعی در بینایی ایجاد کنند. اگرچه این مطالعه در مرحله اولیه است و تعداد بیماران کم بوده، اما همین میزان بهبود، آن هم در افرادی با آسیب شدید، نویدبخش آینده‌ای است که در آن درمان‌های بازساختی بتوانند نقش فعال‌تری در بازگرداندن عملکرد بینایی داشته باشند.

گام بعدی مطالعه
با توجه به ایمنی و اثرگذاری دوز پایین، تیم پژوهشی اکنون درحال بررسی دوزهای بالاتر شامل ۱۵۰ هزار و ۲۵۰ هزار سلول در گروه‌های جدید بیماران است. هدف از این مرحله تعیین بیشترین دوز ایمن و بررسی این موضوع است که آیا با افزایش تعداد سلول‌های پیوندی می‌توان به نتایج بینایی بهتر دست یافت یا خیر. پیگیری بلندمدت نیز برای ارزیابی دوام اثرات درمانی ضروری است. اگر مطالعات آینده نیز ایمنی و اثربخشی این روش را تأیید کنند، روند آغاز فازهای پیشرفته‌تر کارآزمایی و سپس حرکت به سمت تأییدیه‌های بالینی می‌تواند آغاز شود. چنین درمانی در صورت موفقیت، نخستین روش بازساختی مؤثر برای بازگرداندن بینایی در بیماران مبتلا به AMD خشک خواهد بود؛ بیماری‌ای که تاکنون هیچ درمانی برای بازیابی دید در آن تأیید نشده است.

جمع‌بندی
این کارآزمایی یک پیشرفت مهم در حوزه پزشکی بازساختی و درمان بیماری‌های شبکیه است. نشان دادن ایمنی و امکان بهبود دید در بیماران مبتلا به AMD خشک پیشرفته، آن هم با استفاده از سلول‌های بنیادی بالغ انسانی، چشم‌انداز جدیدی در توسعه درمان‌های بازساختی گشوده است. ادامه مراحل این پژوهش می‌تواند آینده درمان‌های مبتنی بر سلول را برای بیماری‌های تحلیل‌برنده چشم دگرگون کند. اگر دوزهای بالاتر نیز ایمن و مؤثر باشند، این دستاورد می‌تواند در نهایت به درمانی در دسترس برای میلیون‌ها فرد مبتلا به AMD تبدیل شود.

پایان مطلب/.